Instytut Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]; Zakład Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]: Porta Aurea: Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego (2.1993)

*
Cykl Dziesięcin Przykazań z Pruszcza Gdańskiego jako jedyny w całej
europejskiej sztuce protestanckiej XVI i XVII w. oddaje w pełni "literę" i
"ducha" dokonanej przez Lutra w obu katechizmach wykładni Dekalogu.
Tylko Molier wyciągnął wnioski z faktu, że komentarze reformatora do
poszczególnych przykazań są tak wyraziste, iż - jak słusznie zauważył
współczesny teolog luterański Albrecht Peters - "lassen sich fur das Auge
graphisch darstellen, fur das Ohr sprachrhythmisch skandieren, ja man
kónnte sie gleichsam in einer Art Bewegungsspiel oder Schreittanz
nachvollziehen'^. Jest rzeczą zadziwiającą, że luterańska tradycja
obrazowania Dekalogu kształtowała się w całkowitej niemal izolacji od
katechizmowego tekstu, a niekiedy stawała nawet wobec niego w pewnej
sprzeczności. Powodem częściowego rozejścia się dróg katechezy "słownej"
i "obrazowej" była podjęta przy pierwszych wydaniach katechizmów Lutra
decyzja o zilustrowaniu ich gotowymi, istniejącymi już od dwóch lat drze-
worytami Łukasza Cranacha Starszego. Ich powstanie wiązało się z pospie-
sznym przygotowaniem przez Filipa Melanchtona, zaniepokojonego
wynikami przeprowadzonej latem 1527 r. wizytacji kościelnej, krótkiego,
przeznaczonego dla "prostego człowieka" objaśnienia Dziesięciu Przykazań
i Ojcze Nasz. Objaśnienia te, wraz ze wspomnianymi drzeworytami, opub-
likowane zostały jeszcze w październiku tego roku w formie
wielkoformatowych druków plakatowych, zwanych też "tablicami"'^.
Drzeworyty Cranacha, ilustrujące najpierw "tablice" Melanchtona, a nas-
tępnie także dziesiątki książkowych wydań katechizmów Lutra, mają
niemal wyłącznie biblijny charakter. Widzimy na nich kolejno: Wręczenie
tablic Mojżeszowi i taniec wokół złotego cielca (il. 9), Ukamienowanie bluź-
niercy (il. 11), Czczenie dnia świętego w kościele i zbieranie drew w dzień
szabatu (il. 13), Okrycie pijanego Noego przez Sema i Jafeta, Zabójstwo Abla
(il. 15), Dawida i kąpiącą się Batszebę (il. 17), Złodziejski czyn Akana (il. 19),
Oskarżenie Zuzanny przed ludem (il. 21), Rozdzielenie stad Jakuba i Labana
(il. 23), wreszcie - jako ilustrację przykazania dziesiątego - przedstawienie
Józefa uciekającego przed lubieżną żoną Potifara. Wszystkie te sceny stwo-
rzyły jakby kanon luterańskiego obrazowania Dekalogu i były powtarzane,
ze stosunkowo niewielkimi zmianami, w katechizmach wielu różnych
autorów, drukowanych w wielu różnych miastach'^''. O ich popularności
świadczyć może fakt wielokrotnego posłużenia się nimi w renesansowym
kaflarstwie niemieckim, czego dowodem - po zniszczeniu w czasie ostatniej
wojny pięknego pieca na zamku Grafenegg w Austrii - są dziś już tylko
pojedyncze kafle z przedstawieniami poszczególnych przykazań,
zachowane m. in. w muzeach w Krems i Lipsku'^.

Peters Vem;iit/erdes C/trisfengiaM&eHS, s. 37 n.
'^Griineisen Grttttdiegettdes Ji'ir die Biider in Lutiters Ktdec/iismeH, szczególnie s. 28-39; - G. Schiller
Aonoerepitieder c/trisiiic/te)! kMHst, Bd. 4,1: Die Ktrche, Gtitersloh 1976, s. 121-134, szczególnie s. 127-129.
Zob. Schiller op. cit., s. 129-134.
"5? K. Strauss Die KncMhuist des 15. und 16. /nitr/tHnderfs in DeniscMend, Osterreicit «nd der Seitweiz, StraSburg
1966, s. 90-94, tabl. 38,41(1), 42(1).

Katechetyczne
i społeczno-
-obyczajowe
treści
Dziesięcin
PrzyiMznń
z Pruszcza
Gdańskiego

87