DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Wokół zagadnień formy, programu ikonograficznego i treści zegara astronomicznego w kościele Panny Marii w Gdańsku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28101#0046
Andrzej ognia; ciemny błękit tła znaków Byka, Panny i Koziorożca - żywioł ziemi; błę-
Woziński kit tła znaków Bliźniąt, Wagi i Wodnik - żywioł powietrza; zieleń tła znaków
Raka, Skorpiona i Ryb - żywioł wody. W takiej kolorystyce utrzymane są stroje
postaci po bokach kalendarium oraz towarzyszące im motywy florystyczno-
-antropomorficzne. W ten program kosmologiczny włączono na zasadzie swego
rodzaju typologii wątki grzechu, odkupienia i końca świata. We wczesnochrześ-
cijańskiej łiteraturze teologicznej apostołowie porównywani byli do miesięcy,
godzin, eonów (jednostek czasu), znalców zodiaku (Klemens z Aleksandrii);
uważano ich za reprezentantów 30 mocy odpowiadających 30 dniom składają-
cym się na miesiąc; 12 apostołów tworzyło doskonały rok, Chrystus zaś okreś-
lany był jako „anniculus” (Gaudenty z Bresci). W wywodzącej się ze źródeł
żydowskich symbolice 12 kamieni, które zdobiły pektorał kapłana, symbolizo-
wały zodiak. 12 znakom zodiaku odpowiadało 12 patriarchów, którzy stawałi
się ciałami niebieskimi (Filon)81. Również w ikonografii zestawiano Chrys-
tusa i apostołów ze znakami zodiaku, o czym świadczą dwie prawdopodobnie
relikwiarzowe skrzyneczki z kości słoniowej z X w. z Quedlinburga i Bambergu
(Monachium, Bayerisches Nationalmuseum)82. Czterej ewangeliści według
niektórych interpretacji mieli reprezentować cztery temperamenty83. Na małej,
zewnętrznej tarczy kalendarium widnieje w dwóch miejscach imię Dawida,
co zapewne powodowane było dwoma względami. W Apokalipsie wymienia
się go w kontekście astralnym84, był on ponadto przedstawiany jako astronom.
Na przykład we francuskiej Biblii z około 1070-1185 r. (Paryż, Bibliotheąue
National de France) w inicjale Księgi Eklezjastesa ukazany jest z astrola-
bium, gdy spogląda ku gwieździe85. Postać autora psalmów pojawiła się tutaj
być może z powodu muzyki, która towarzyszyła działaniu zegara - pierwsi
rodzice uderzali w dzwonki, dźwięki wydawali prawdopodobnie mężczyźni
z trąbkami w górnej partii kalendarium, o czym świadczą otwory w ustach
i uszczelnienia figur86. W świetle antycznych i średniowiecznych koncepcji
81 J. Danielou, Les douze Apótres, et le zodiaąue, „Vigiliae Christianae” 1959, nr 1, 13, Apr.,
s. 14-21; W. Hiibner, Zodiacus Christianus. Judisch-christliche Adaptation des Tierkreises von Antike
bis zur Gegenwart (Beitrage zur klassischen Philologie, H. 144), Kónigstein/Ts. 1983, passim.
82 Ibidem, s. 39-43; H.G. Gundel, Zodiakos. Tierkreisbilder im Altertum. Kosmische Bezuge
und Jenseitsvorstellungen im antiken Alltagsleben, Mainz 1992, s. 152, nr 374; M. Peter, D. Kotz-
sche, A. Krug, Servatiusreliquiar, sog. Reliąuienkasten Ottos. I, [w:] Der Quedlinburger Schatz,
hrsg. D. Kótzsche, Berlin 1994, kat. 5; S. Wittekind, Servatius-Reliquiar, [w:] Geschichte der bil-
dende Kunst in Deutschland, Bd. 2: Romanik, hrsg. S. Wittekind, Miinchen etc. 2009, Kat. 151.
83 Poszczególne temperamenty mieli uosabiać ewangeliści namalowani w 1526 r. przez Albrechta
Diirera (Monachium, Stara Pinakoteka), por. K. Andres, Antike Physiognomie in Renaissanceportrdts
(Europaische Hochschulschriften, Reiche XXVIII, Kunstgeschichte, Bd. 341), Frankfurt am Main
1999, s. 53 nn., il. 1; R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancholia..., s. 343 nn., il. 116.
84 „Ego Iesus misi angelorum meum testificari vobis haec in ecclesiis ego sum radix et genus
David stella splendida et matutina”, Ap 22, 16.
85 Ms lat 16745 fol. 108; N. Stratford, Chronos et cosmos. Le pilier roman de Souvigny, Sou-
vigny 2005, il. 38.
86 A. Januszajtis, Zegar astronomiczny..., s. 57.
42
Woziński kit tła znaków Bliźniąt, Wagi i Wodnik - żywioł powietrza; zieleń tła znaków
Raka, Skorpiona i Ryb - żywioł wody. W takiej kolorystyce utrzymane są stroje
postaci po bokach kalendarium oraz towarzyszące im motywy florystyczno-
-antropomorficzne. W ten program kosmologiczny włączono na zasadzie swego
rodzaju typologii wątki grzechu, odkupienia i końca świata. We wczesnochrześ-
cijańskiej łiteraturze teologicznej apostołowie porównywani byli do miesięcy,
godzin, eonów (jednostek czasu), znalców zodiaku (Klemens z Aleksandrii);
uważano ich za reprezentantów 30 mocy odpowiadających 30 dniom składają-
cym się na miesiąc; 12 apostołów tworzyło doskonały rok, Chrystus zaś okreś-
lany był jako „anniculus” (Gaudenty z Bresci). W wywodzącej się ze źródeł
żydowskich symbolice 12 kamieni, które zdobiły pektorał kapłana, symbolizo-
wały zodiak. 12 znakom zodiaku odpowiadało 12 patriarchów, którzy stawałi
się ciałami niebieskimi (Filon)81. Również w ikonografii zestawiano Chrys-
tusa i apostołów ze znakami zodiaku, o czym świadczą dwie prawdopodobnie
relikwiarzowe skrzyneczki z kości słoniowej z X w. z Quedlinburga i Bambergu
(Monachium, Bayerisches Nationalmuseum)82. Czterej ewangeliści według
niektórych interpretacji mieli reprezentować cztery temperamenty83. Na małej,
zewnętrznej tarczy kalendarium widnieje w dwóch miejscach imię Dawida,
co zapewne powodowane było dwoma względami. W Apokalipsie wymienia
się go w kontekście astralnym84, był on ponadto przedstawiany jako astronom.
Na przykład we francuskiej Biblii z około 1070-1185 r. (Paryż, Bibliotheąue
National de France) w inicjale Księgi Eklezjastesa ukazany jest z astrola-
bium, gdy spogląda ku gwieździe85. Postać autora psalmów pojawiła się tutaj
być może z powodu muzyki, która towarzyszyła działaniu zegara - pierwsi
rodzice uderzali w dzwonki, dźwięki wydawali prawdopodobnie mężczyźni
z trąbkami w górnej partii kalendarium, o czym świadczą otwory w ustach
i uszczelnienia figur86. W świetle antycznych i średniowiecznych koncepcji
81 J. Danielou, Les douze Apótres, et le zodiaąue, „Vigiliae Christianae” 1959, nr 1, 13, Apr.,
s. 14-21; W. Hiibner, Zodiacus Christianus. Judisch-christliche Adaptation des Tierkreises von Antike
bis zur Gegenwart (Beitrage zur klassischen Philologie, H. 144), Kónigstein/Ts. 1983, passim.
82 Ibidem, s. 39-43; H.G. Gundel, Zodiakos. Tierkreisbilder im Altertum. Kosmische Bezuge
und Jenseitsvorstellungen im antiken Alltagsleben, Mainz 1992, s. 152, nr 374; M. Peter, D. Kotz-
sche, A. Krug, Servatiusreliquiar, sog. Reliąuienkasten Ottos. I, [w:] Der Quedlinburger Schatz,
hrsg. D. Kótzsche, Berlin 1994, kat. 5; S. Wittekind, Servatius-Reliquiar, [w:] Geschichte der bil-
dende Kunst in Deutschland, Bd. 2: Romanik, hrsg. S. Wittekind, Miinchen etc. 2009, Kat. 151.
83 Poszczególne temperamenty mieli uosabiać ewangeliści namalowani w 1526 r. przez Albrechta
Diirera (Monachium, Stara Pinakoteka), por. K. Andres, Antike Physiognomie in Renaissanceportrdts
(Europaische Hochschulschriften, Reiche XXVIII, Kunstgeschichte, Bd. 341), Frankfurt am Main
1999, s. 53 nn., il. 1; R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancholia..., s. 343 nn., il. 116.
84 „Ego Iesus misi angelorum meum testificari vobis haec in ecclesiis ego sum radix et genus
David stella splendida et matutina”, Ap 22, 16.
85 Ms lat 16745 fol. 108; N. Stratford, Chronos et cosmos. Le pilier roman de Souvigny, Sou-
vigny 2005, il. 38.
86 A. Januszajtis, Zegar astronomiczny..., s. 57.
42