DOI Artikel:
Staręga, Magdalena: Przekształcenia gdańskich obiektów zabytkowych w pierwszej połowie XIX w. w kontekście rodzącej się myśli konserwatorskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.52466#0063
Za symboliczny początek debaty nad ochroną gdańskich zabytków przyj-
muje się rok 1822, kiedy to Heinrich Theodor von Schón (1773-1856), ówczesny
nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie wyszedł z inicjatywą sporządzenia
ewidencji najcenniejszych zabytków architektury i historii w mieście3. Spis miał
na celu wyłonienie i objęcie ochroną najważniejszych obiektów. W tym samym
czasie podjęto działania związane z zachowaniem gotyckiej fasady kamienicy
przy ulicy Chlebnickiej 22 (ob. nr 14), w której ochronę silnie zaangażował się
właśnie von Schón. Zakupiona przez króla Fryderyka Wilhelma III elewacja
kamienicy została ostatecznie przeniesiona na Wyspę Pawią (Pfaueninsel)
w Poczdamie4. Dyskusja, jaką w gdańskim środowisku wywołał temat prze-
niesienia fasady, stanowi milowy krok w gdańskim myśleniu nad zabytkami.
Dwadzieścia lat później, w 1844 r. minister ds. wyznań, oświaty i zdrowia
wydał zarządzenie, zgodnie z którym każda zmiana w budynkach uznanych
za zabytkowe wymagała zgody władz państwowych5. Zarządzenie odnosiło się
do całego terytorium Królestwa Prus, nie obejmowało jednak budynków prywat-
nych. Już rok późnej w Gdańsku objęto spisem i ochroną także niektóre budowle
zabytkowe należące do władz wojskowych, np. Dwór Bractwa św. Jerzego, klasz-
tor pofranciszkański, Basztę Białą czy Basztę Jacek.
Bardzo istotną datą dla ochrony pruskich zabytków było powołanie przez
króla w 1843 r. radcy budowlanego Ferdinanda von Quasta (1807-1877)
na nowo utworzony urząd Królewskiego Konserwatora Zabytków (Konserwa-
tor der Kunstdenkmaler der preufiischen Staaten)6. Decyzja ta przyczyniła się
do skodyfikowania zasad obchodzenia się z obiektami zabytkowymi oraz całego
systemu ochrony na poziomie państwowym. Podczas wieloletniej służby na tym
stanowisku von Quast angażował się w sprawy związane z gdańskimi obiektami,
np. z kościołem Mariackim czy klasztorem brygidek i brygidianów.
Obok rozwiązań na poziomie administracyjnym wkrótce zaczęły się poja-
wiać także pierwsze inicjatywy oddolne. W Gdańsku, podobnie jak w innych
miastach Prus, w pierwszej połowie XIX w. formowały się stowarzyszenia sku-
piające osoby zainteresowane sztukami plastycznymi, głównie w wymiarze
lokalnym. W 1835 r. malarz i grafik Johann Carl Schultz założył Towarzystwo
3 Erich Volmar, Danzigs Bauwerke und ihre Wiederherstellung, Danzig 1940, s. 24. Zob. także:
Barylewska-Szymańska, Historia ochrony zabytków..., s. 123-124.
4 Zagadnienie to doczekało się osobnego opracowania, zob. Edmund Kizik, Małgorzata
Omilanowska, Wędrująca kamienica. Kilka uwag o translokacji i skopiowaniu kamienicy goty-
ckiej przy ulicy Chlebnickiej w Gdańsku w świetle źródeł archiwalnych, „Porta Aurea” 2011,1.10,
s. 80-114. Zob. także: Erich Keyser, Denkmalpflege in Danzig vor hundert Jahren, „Denkmalpflege
und Heimatschutz” 1926, nr 28, s. 54-57; idem, Die Baugeschichte der Stadt Danzig, Kóln-Wien
1972, s. 454-456; Marian Arszyński, Działalność Karola Fryderyka Schinkla na ziemiach Pomorza
i Wielkopolski, „Zapiski Historyczne” 1984, t. 49, nr 3, s. 91-94. Rysunek fasady kamienicy znaj-
duje się w Archiwum Państwowym w Gdańsku [dalej: APG], Akta Miasta Gdańska. Kolekcja
planów i map, 1520-1942, sygn. 16/950, Gdańsk, fasada domu przy ulicy Chlebnickiej.
5 Barylewska-Szymańska, Historia ochrony zabytków..., s. 128.
6 Amtsblatt der Kónigl. Regierung zu Danzig. Jahrgang 1844, Danzig 1844, s. 44.
Prze-
kształcenia
gdańskich
obiektów...
63
muje się rok 1822, kiedy to Heinrich Theodor von Schón (1773-1856), ówczesny
nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie wyszedł z inicjatywą sporządzenia
ewidencji najcenniejszych zabytków architektury i historii w mieście3. Spis miał
na celu wyłonienie i objęcie ochroną najważniejszych obiektów. W tym samym
czasie podjęto działania związane z zachowaniem gotyckiej fasady kamienicy
przy ulicy Chlebnickiej 22 (ob. nr 14), w której ochronę silnie zaangażował się
właśnie von Schón. Zakupiona przez króla Fryderyka Wilhelma III elewacja
kamienicy została ostatecznie przeniesiona na Wyspę Pawią (Pfaueninsel)
w Poczdamie4. Dyskusja, jaką w gdańskim środowisku wywołał temat prze-
niesienia fasady, stanowi milowy krok w gdańskim myśleniu nad zabytkami.
Dwadzieścia lat później, w 1844 r. minister ds. wyznań, oświaty i zdrowia
wydał zarządzenie, zgodnie z którym każda zmiana w budynkach uznanych
za zabytkowe wymagała zgody władz państwowych5. Zarządzenie odnosiło się
do całego terytorium Królestwa Prus, nie obejmowało jednak budynków prywat-
nych. Już rok późnej w Gdańsku objęto spisem i ochroną także niektóre budowle
zabytkowe należące do władz wojskowych, np. Dwór Bractwa św. Jerzego, klasz-
tor pofranciszkański, Basztę Białą czy Basztę Jacek.
Bardzo istotną datą dla ochrony pruskich zabytków było powołanie przez
króla w 1843 r. radcy budowlanego Ferdinanda von Quasta (1807-1877)
na nowo utworzony urząd Królewskiego Konserwatora Zabytków (Konserwa-
tor der Kunstdenkmaler der preufiischen Staaten)6. Decyzja ta przyczyniła się
do skodyfikowania zasad obchodzenia się z obiektami zabytkowymi oraz całego
systemu ochrony na poziomie państwowym. Podczas wieloletniej służby na tym
stanowisku von Quast angażował się w sprawy związane z gdańskimi obiektami,
np. z kościołem Mariackim czy klasztorem brygidek i brygidianów.
Obok rozwiązań na poziomie administracyjnym wkrótce zaczęły się poja-
wiać także pierwsze inicjatywy oddolne. W Gdańsku, podobnie jak w innych
miastach Prus, w pierwszej połowie XIX w. formowały się stowarzyszenia sku-
piające osoby zainteresowane sztukami plastycznymi, głównie w wymiarze
lokalnym. W 1835 r. malarz i grafik Johann Carl Schultz założył Towarzystwo
3 Erich Volmar, Danzigs Bauwerke und ihre Wiederherstellung, Danzig 1940, s. 24. Zob. także:
Barylewska-Szymańska, Historia ochrony zabytków..., s. 123-124.
4 Zagadnienie to doczekało się osobnego opracowania, zob. Edmund Kizik, Małgorzata
Omilanowska, Wędrująca kamienica. Kilka uwag o translokacji i skopiowaniu kamienicy goty-
ckiej przy ulicy Chlebnickiej w Gdańsku w świetle źródeł archiwalnych, „Porta Aurea” 2011,1.10,
s. 80-114. Zob. także: Erich Keyser, Denkmalpflege in Danzig vor hundert Jahren, „Denkmalpflege
und Heimatschutz” 1926, nr 28, s. 54-57; idem, Die Baugeschichte der Stadt Danzig, Kóln-Wien
1972, s. 454-456; Marian Arszyński, Działalność Karola Fryderyka Schinkla na ziemiach Pomorza
i Wielkopolski, „Zapiski Historyczne” 1984, t. 49, nr 3, s. 91-94. Rysunek fasady kamienicy znaj-
duje się w Archiwum Państwowym w Gdańsku [dalej: APG], Akta Miasta Gdańska. Kolekcja
planów i map, 1520-1942, sygn. 16/950, Gdańsk, fasada domu przy ulicy Chlebnickiej.
5 Barylewska-Szymańska, Historia ochrony zabytków..., s. 128.
6 Amtsblatt der Kónigl. Regierung zu Danzig. Jahrgang 1844, Danzig 1844, s. 44.
Prze-
kształcenia
gdańskich
obiektów...
63