DOI Artikel:
Makała, Rafał: Nawiązania do tradycji nowożytnej w ceglanej architekturze wczesnomodernistycznej północnych Niemiec
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.52466#0095
W konsekwencji jednak poza obszarem tak rozumianego modernizmu pozostaje
zarówno szereg dzieł i projektów modernistycznych, jak i interesujących zjawisk,
do których należy silny nurt tradycjonalistyczny określany jako „konserwa-
tywny modernizm” (Konservative Moderne)3. Jednym z jego przejawów było
odwoływanie się do tradycji budownictwa ceglanego w północnych Niemczech.
Apogeum tego nurtu przypadło na lata dwudzieste i trzydzieste XX w. i zwią-
zane było przede wszystkim z działalnością Fritza Schumachera i Fritza Hógera
w Hamburgu i Bremie. Jednak geneza tej architektury sięga pierwszej dekady
XX w. i wiąże się z próbami kształtowania północnoniemieckiego patriotyzmu
przekraczającego granice historycznych krajów i krain. W ten sposób two-
rzono - a raczej usiłowano tworzyć - nową wspólnotę w obrębie granic zbudowa-
nej przez Ottona von Bismarcka w 1871 r. nowej Rzeszy4, odwołującą się przede
wszystkim do mitu Hanzy jako prefiguracji morskiej potęgi wilhelmińskich
Niemiec. Oczywiście w ostatniej ćwierci XIX i pierwszych latach XX w. posłu-
giwano się przede wszystkimi rozmaitymi formułami dziewiętnastowiecznego
historyzmu5, przez co północnoniemiecka architektura ceglana tego okresu koja-
rzy się przede wszystkim z neogotykiem (w wersji rozpropagowanej przez szkołę
hanowerską w trzeciej ćwierci XIX w. bądź w postaci tzw. gotyku marchijskiego,
obecnego w kręgu berlińskim od lat osiemdziesiątych XIX w. do końca pierwszej
dekady XX w.), a także z formami tzw. niemieckiego renesansu. Obie te kon-
wencje dziewiętnastowiecznego historyzmu były przez reformatorów architek-
tury mocno krytykowane, a projekty powstające w kręgu twórców wczesnego
modernizmu programowo - wręcz manifestacyjnie - dystansowały się od nich6.
Tym niemniej idee reformy architektury łączyło z ceglanym historyzmem więcej,
niżby mogło się wydawać, przede wszystkim wspomniana wyżej patriotyczno-
-regionalistyczna motywacja. Zarówno u początków ceglanego neogotyku, jak
i u źródeł tzw. architektury reformy (Reformarchirektur) leżała bowiem chęć
stworzenia specyficznej formuły architektonicznej, z jednej strony intencjonal-
nie wyrażającej „północnoniemieckiego ducha” (a w rzeczywistości służącej
ewokowaniu poczucia wspólnoty północnej części wilhelmińskich Niemiec),
z drugiej zaś oddającej rozkwit gospodarczy tego obszaru w drugiej połowie
XIX w. i jego modernizacyjny awans w Niemczech oraz w Europie, wynikający
3 Termin ten pojawił się na początku lat dziewięćdziesiątych XX w., zob. Romana Schneider,
Vittorio Magnago Lampugnani, Architektur in Deutschland 1900-1950, Stuttgart 1994. Zob. także:
Martin Ebert, Heinrich Tessenow. Architekt zwischen Tradition und Moderne, Weimar 2006; Beate
Stórtkuhl, Liegnitz - die andere Moderne. Architektur der 1920er Jahre, Miinchen 2007 (Schriften
des Bundesinstituts fur Kultur und Geschichte der Deutschen im óstlichen Europa, Bd. 32).
4 Na temat procesu tworzenia bismarckowskiej Rzeszy zob. Thomas Nipperdey, Deutsche
Geschichte 1866-1918, Bd. 1, Arbeitswelt und Biirgergeist, Miinchen 1994, s. 331-343, 749-789;
Bd. 2, Machtstaat vor der Demokratie, Miinchen 1994, s. 12-84.
5 Szerzej na temat definiowania historyzmu zob. Makała, Między prowincją a metropolią...,
s. 11-25; tamże dalsza literatura przedmiotu.
6 Julius Posener, Berlin aufdem Wege zu einer neuen Architektur. Das Zeitalter Wilhelms II,
Miinchen 1979, s. 8.
Nawiązania
do tradycji...
95
zarówno szereg dzieł i projektów modernistycznych, jak i interesujących zjawisk,
do których należy silny nurt tradycjonalistyczny określany jako „konserwa-
tywny modernizm” (Konservative Moderne)3. Jednym z jego przejawów było
odwoływanie się do tradycji budownictwa ceglanego w północnych Niemczech.
Apogeum tego nurtu przypadło na lata dwudzieste i trzydzieste XX w. i zwią-
zane było przede wszystkim z działalnością Fritza Schumachera i Fritza Hógera
w Hamburgu i Bremie. Jednak geneza tej architektury sięga pierwszej dekady
XX w. i wiąże się z próbami kształtowania północnoniemieckiego patriotyzmu
przekraczającego granice historycznych krajów i krain. W ten sposób two-
rzono - a raczej usiłowano tworzyć - nową wspólnotę w obrębie granic zbudowa-
nej przez Ottona von Bismarcka w 1871 r. nowej Rzeszy4, odwołującą się przede
wszystkim do mitu Hanzy jako prefiguracji morskiej potęgi wilhelmińskich
Niemiec. Oczywiście w ostatniej ćwierci XIX i pierwszych latach XX w. posłu-
giwano się przede wszystkimi rozmaitymi formułami dziewiętnastowiecznego
historyzmu5, przez co północnoniemiecka architektura ceglana tego okresu koja-
rzy się przede wszystkim z neogotykiem (w wersji rozpropagowanej przez szkołę
hanowerską w trzeciej ćwierci XIX w. bądź w postaci tzw. gotyku marchijskiego,
obecnego w kręgu berlińskim od lat osiemdziesiątych XIX w. do końca pierwszej
dekady XX w.), a także z formami tzw. niemieckiego renesansu. Obie te kon-
wencje dziewiętnastowiecznego historyzmu były przez reformatorów architek-
tury mocno krytykowane, a projekty powstające w kręgu twórców wczesnego
modernizmu programowo - wręcz manifestacyjnie - dystansowały się od nich6.
Tym niemniej idee reformy architektury łączyło z ceglanym historyzmem więcej,
niżby mogło się wydawać, przede wszystkim wspomniana wyżej patriotyczno-
-regionalistyczna motywacja. Zarówno u początków ceglanego neogotyku, jak
i u źródeł tzw. architektury reformy (Reformarchirektur) leżała bowiem chęć
stworzenia specyficznej formuły architektonicznej, z jednej strony intencjonal-
nie wyrażającej „północnoniemieckiego ducha” (a w rzeczywistości służącej
ewokowaniu poczucia wspólnoty północnej części wilhelmińskich Niemiec),
z drugiej zaś oddającej rozkwit gospodarczy tego obszaru w drugiej połowie
XIX w. i jego modernizacyjny awans w Niemczech oraz w Europie, wynikający
3 Termin ten pojawił się na początku lat dziewięćdziesiątych XX w., zob. Romana Schneider,
Vittorio Magnago Lampugnani, Architektur in Deutschland 1900-1950, Stuttgart 1994. Zob. także:
Martin Ebert, Heinrich Tessenow. Architekt zwischen Tradition und Moderne, Weimar 2006; Beate
Stórtkuhl, Liegnitz - die andere Moderne. Architektur der 1920er Jahre, Miinchen 2007 (Schriften
des Bundesinstituts fur Kultur und Geschichte der Deutschen im óstlichen Europa, Bd. 32).
4 Na temat procesu tworzenia bismarckowskiej Rzeszy zob. Thomas Nipperdey, Deutsche
Geschichte 1866-1918, Bd. 1, Arbeitswelt und Biirgergeist, Miinchen 1994, s. 331-343, 749-789;
Bd. 2, Machtstaat vor der Demokratie, Miinchen 1994, s. 12-84.
5 Szerzej na temat definiowania historyzmu zob. Makała, Między prowincją a metropolią...,
s. 11-25; tamże dalsza literatura przedmiotu.
6 Julius Posener, Berlin aufdem Wege zu einer neuen Architektur. Das Zeitalter Wilhelms II,
Miinchen 1979, s. 8.
Nawiązania
do tradycji...
95