DOI Artikel:
Filarska, Barbara: Typiczne przedstawienia Eucharystii w ikonografii IV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27401#0040
38
BARBARA FILARSKA
rystii2. Faktem jest, że w sztuce wczesnochrześcijańskiej — co najmniej do
połowy V wieku — nie znajdujemy bezpośredniego przedstawienia Bezkrwa-
wej Ofiary. Nasuwa się natomiast następujące spostrzeżenie: w miarę rozwoju
doktryny teologicznej widoczne jest w ikonografii wczesnochrześcijańskiej
formowanie się w obrębie egzegezy alegorycznej odrębnej, wyraźnie chrześci-
jańskiej egzegezy typologicznej3. W jej repertuarze, obok jednoznacznie
określonych postaci biblijnych, wprowadzone są te motywy i przedstawienia
alegoryczne, które ilustrują literackie typy biblijne, tzn. starotestamentowe
zapowiedzi nowotestamentowej rzeczywistości. One to — niezależnie od swojej
antycznej, pogańskiej genezy —- są w malarstwie katakumbowym i na reliefach
sarkofagów nośnikami określonych treści chrześcijańskich.
Pierwsze zasady egzegezy typologicznej sformułował Ireneusz z Lyonu
broniąc jedności objawienia przed gnostykami, którzy odcinali chrystianizm
od jego korzeni starotestamentowych. Ukazuje on, jak Bóg przygotowywał
świat na przyjście Chrystusa „per ea, quae erant secunda ad prima vocans,
haec est per typica ad vera [...] per terrena ad caelestia” (Adv. haer. 14,3). Za
teoretyka egzegezy typologicznej uważany jest, w pierwszej mierze, Fliiary
z Poitiers, w którego pismach wyraźnie widać trud szukania adekwatnych
zestawień4.
Zestawienie typicznych przedstawień Eucharystii (określonych przez autora
w indeksie jako figury) znalazłam w pracy hiszpańskiego patrologa J. Solano5.
Wymienia on następujące przedstawienia omawiane w tym znaczeniu przez
Ojców Kościoła żyjących w III i IV wieku: ofiara Abla, ofiara Melchizedeka,
ofiara Izaaka, baranek paschalny, manna, chleb przaśny, winne grono. Dwa
z tych przedstawień: Melchizedek i baranek, pojawiają się w ikonografii
dopiero w V wieku, pozostałe są reprezentowane już w IV wieku, przy czym
2 Bp R. Andrzejewski. Zbawczy realizm Eucharystii w nauce Ojców Kościoła. AK
447:1983 s. 179.
3 Z różnych znaczeń greckiego słowa „typos” Nowy Testament stosuje głównie znaczenie
wzór lub przykład. Dla zrozumienia genezy jego znaczenia ważne wydają się najdawniejsze
sposoby tłumaczenia „typos” i „antypos”: uderzenie i skutek uderzenia, czyli odcisk oraz
model-archetyp i jego powielenie.
4 P. Brisson. Traité des mistétes. SCh 19: 1947. We wstępie Brisson omawia sposoby
interpretowania stosowane przez Hilarego. Tam, gdzie zestawienie wydarzeń ze Starego i Nowego
Testamentu ma miejsce w Piśmie świętym (jak Ef 5, 31-32, gdzie łączność Adama i Ewy jest typem
związku Chrystusa i Kościoła), sprawa jest prosta i Hilary stwierdza „hic ni hil mihi laboris est”
(Traité 1, 3). Czasem Hilary próbuje sam odnaleźć związek typologiczny, ńp. w Noem widzi typ
Chrystusa zestawiając proroctwo, jakie otrzymał Lameh przy urodzinach Noego, że będzie on
pociechą „w trudzie rąk naszych” ze słowami Chrystusa do utrudzonych „ja was pocieszę”
(Rdz 5, 28-29, Mt 11, 28-30 i Traité 1, 12). Często dokonuje zestawień postaw życiowych np.
Jozuego i Chrystusa: „hic synagogae princeps, ita ille ecclesiae; hic dux promissae terrae
optinendae, ita ille dux terrae hereditandae” (Traité 2, 6).
5 Textos eucaristicos primitivos. Vol. I: Fines del siglo IV. Vol. II: El fin de la epoca patristica
(VII- VIII). Madrid 1952.
BARBARA FILARSKA
rystii2. Faktem jest, że w sztuce wczesnochrześcijańskiej — co najmniej do
połowy V wieku — nie znajdujemy bezpośredniego przedstawienia Bezkrwa-
wej Ofiary. Nasuwa się natomiast następujące spostrzeżenie: w miarę rozwoju
doktryny teologicznej widoczne jest w ikonografii wczesnochrześcijańskiej
formowanie się w obrębie egzegezy alegorycznej odrębnej, wyraźnie chrześci-
jańskiej egzegezy typologicznej3. W jej repertuarze, obok jednoznacznie
określonych postaci biblijnych, wprowadzone są te motywy i przedstawienia
alegoryczne, które ilustrują literackie typy biblijne, tzn. starotestamentowe
zapowiedzi nowotestamentowej rzeczywistości. One to — niezależnie od swojej
antycznej, pogańskiej genezy —- są w malarstwie katakumbowym i na reliefach
sarkofagów nośnikami określonych treści chrześcijańskich.
Pierwsze zasady egzegezy typologicznej sformułował Ireneusz z Lyonu
broniąc jedności objawienia przed gnostykami, którzy odcinali chrystianizm
od jego korzeni starotestamentowych. Ukazuje on, jak Bóg przygotowywał
świat na przyjście Chrystusa „per ea, quae erant secunda ad prima vocans,
haec est per typica ad vera [...] per terrena ad caelestia” (Adv. haer. 14,3). Za
teoretyka egzegezy typologicznej uważany jest, w pierwszej mierze, Fliiary
z Poitiers, w którego pismach wyraźnie widać trud szukania adekwatnych
zestawień4.
Zestawienie typicznych przedstawień Eucharystii (określonych przez autora
w indeksie jako figury) znalazłam w pracy hiszpańskiego patrologa J. Solano5.
Wymienia on następujące przedstawienia omawiane w tym znaczeniu przez
Ojców Kościoła żyjących w III i IV wieku: ofiara Abla, ofiara Melchizedeka,
ofiara Izaaka, baranek paschalny, manna, chleb przaśny, winne grono. Dwa
z tych przedstawień: Melchizedek i baranek, pojawiają się w ikonografii
dopiero w V wieku, pozostałe są reprezentowane już w IV wieku, przy czym
2 Bp R. Andrzejewski. Zbawczy realizm Eucharystii w nauce Ojców Kościoła. AK
447:1983 s. 179.
3 Z różnych znaczeń greckiego słowa „typos” Nowy Testament stosuje głównie znaczenie
wzór lub przykład. Dla zrozumienia genezy jego znaczenia ważne wydają się najdawniejsze
sposoby tłumaczenia „typos” i „antypos”: uderzenie i skutek uderzenia, czyli odcisk oraz
model-archetyp i jego powielenie.
4 P. Brisson. Traité des mistétes. SCh 19: 1947. We wstępie Brisson omawia sposoby
interpretowania stosowane przez Hilarego. Tam, gdzie zestawienie wydarzeń ze Starego i Nowego
Testamentu ma miejsce w Piśmie świętym (jak Ef 5, 31-32, gdzie łączność Adama i Ewy jest typem
związku Chrystusa i Kościoła), sprawa jest prosta i Hilary stwierdza „hic ni hil mihi laboris est”
(Traité 1, 3). Czasem Hilary próbuje sam odnaleźć związek typologiczny, ńp. w Noem widzi typ
Chrystusa zestawiając proroctwo, jakie otrzymał Lameh przy urodzinach Noego, że będzie on
pociechą „w trudzie rąk naszych” ze słowami Chrystusa do utrudzonych „ja was pocieszę”
(Rdz 5, 28-29, Mt 11, 28-30 i Traité 1, 12). Często dokonuje zestawień postaw życiowych np.
Jozuego i Chrystusa: „hic synagogae princeps, ita ille ecclesiae; hic dux promissae terrae
optinendae, ita ille dux terrae hereditandae” (Traité 2, 6).
5 Textos eucaristicos primitivos. Vol. I: Fines del siglo IV. Vol. II: El fin de la epoca patristica
(VII- VIII). Madrid 1952.