DOI Artikel:
Błaszczyk, Iwona: Drzewo Życia w sztuce średniowiecznej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27403#0036
34
IWONA BŁASZCZYK
powanie tego motywu głównie we włoskiej plastyce, np. w baptysterium w
Parmie, ale również na obszarze francuskim, np. w katedrze w Chartres czy
w Holandii (Groningen, klasztor, ok. 1230 r.). Niekiedy oprócz ptaków, w
koronie drzewa pojawia się postać zakonnika - symbol schronienia w kla-
sztorze. Peridexion znamy z bordiury Drzwi Gnieźnieńskich - to drzewo o
dwudzielnej koronie umieszczone obok kwatery związanej z życiem św. Woj-
ciecha w klasztorze, wyraźnie do niej nawiązuje - ptaki w koronie drzewa są
aluzją do świętości klasztornego życia (il. 3). W sztuce XIII w. zmierzającej
w stronę natury przedstawienie powyższe powoli zanika. Jak pisze Z. Kępiń-
ski: „... więdnie cudowne drzewo Peridexion, wyrosłe z łona Arystotelesa, a
owocujące dla Chrystusa”11. Choć pewne jego reminiscencje odnajdziemy
jeszcze w późnogotyckim południowym portalu kolegiaty w Tarnowie - cen-
tralne przedstawienie Chrystusa w studni w otoczeniu Marii i św. Jana
flankują ptaki dziobiące winne grona, a poniżej widzimy lisa zjadającego z
krzewu winorośli owoce oraz niedźwiedzia wspinającego się na gruszę. Eucha-
rystyczną wykładnię tej sceny wzmocnioną o gruszę - symbol wcielenia usi-
łują naruszyć oba zwierzęta12.
O związku Marii z Drzewem Życia nie wspominają żadne teksty biblijne.
Muszą zatem istnieć inne źródła, pomijając silnie zakorzenione w świado-
mości ludowej łączenie Marii z drzewem mające wymiar uzdrowicielski.
Szczególnie zapisała się tu twórczość środkoworeńskiego warsztatu z Mo-
guncji, czynnego ok. 1400 r., który stworzył grupę unikalnych kamiennych
rzeźb, tzw. Madonn krzewu winnego. Maria trzyma w jednej ręce krzew wi-
norośli - Drzewo Życia z ukrzyżowanym nań Chrystusem i pelikanem z pi-
sklętami, na drugiej ma piszące Dzieciątko z kałamarzem i banderolą.
Prototypem tej grupy jest rzeźba z kościoła karmelitów w Moguncji z ok.
1390 r. (il. 4)1?. Krzew winorośli, sercowaty w kształcie, symbolizuje
wieczne życie, osiągalne dzięki ofiarnej śmierci Chrystusa. Zawarta w nim
idea cierpienia i zbawienia została jeszcze mocniej wydobyta przez motyw
aniołów zbierających do kielichów krew, spływającą z ran Ukrzyżowanego na
krzyżu gałęziowym stanowiącym zasadniczy pień krzewu. Podkreślają one
eucharystyczny cud mszy - krew staje się winem, a umieszczony w zwień-
czeniu Drzewa Życia pelikan, karmiący własną krwią pisklęta, stanowi symbol
11 Symbolika Drzwi Gnieźnieńskich, w: Drzwi Gnieźnieńskie, Wrocław 1959, t. II, s. 87,
276.
12 E. T r a j d o s, Portal południowy katedry w Tarnowie, w: „Biuletyn Historii
Sztuki”, 1960, s. 181-183.
13 Kunst um 1400 am Mittelrhein. Ein Theil der Wirklichkeit. Liebighaus Muséum alter
Plastik, Frankfurt 1976, s. 56-62. Następne realizacje, zależne od pierwowzoru, powstały ok.
1405 r. (rzeźby z Korbgasse 5 oraz Bretzelgasse 21 w Moguncji, a także z Miinster).
IWONA BŁASZCZYK
powanie tego motywu głównie we włoskiej plastyce, np. w baptysterium w
Parmie, ale również na obszarze francuskim, np. w katedrze w Chartres czy
w Holandii (Groningen, klasztor, ok. 1230 r.). Niekiedy oprócz ptaków, w
koronie drzewa pojawia się postać zakonnika - symbol schronienia w kla-
sztorze. Peridexion znamy z bordiury Drzwi Gnieźnieńskich - to drzewo o
dwudzielnej koronie umieszczone obok kwatery związanej z życiem św. Woj-
ciecha w klasztorze, wyraźnie do niej nawiązuje - ptaki w koronie drzewa są
aluzją do świętości klasztornego życia (il. 3). W sztuce XIII w. zmierzającej
w stronę natury przedstawienie powyższe powoli zanika. Jak pisze Z. Kępiń-
ski: „... więdnie cudowne drzewo Peridexion, wyrosłe z łona Arystotelesa, a
owocujące dla Chrystusa”11. Choć pewne jego reminiscencje odnajdziemy
jeszcze w późnogotyckim południowym portalu kolegiaty w Tarnowie - cen-
tralne przedstawienie Chrystusa w studni w otoczeniu Marii i św. Jana
flankują ptaki dziobiące winne grona, a poniżej widzimy lisa zjadającego z
krzewu winorośli owoce oraz niedźwiedzia wspinającego się na gruszę. Eucha-
rystyczną wykładnię tej sceny wzmocnioną o gruszę - symbol wcielenia usi-
łują naruszyć oba zwierzęta12.
O związku Marii z Drzewem Życia nie wspominają żadne teksty biblijne.
Muszą zatem istnieć inne źródła, pomijając silnie zakorzenione w świado-
mości ludowej łączenie Marii z drzewem mające wymiar uzdrowicielski.
Szczególnie zapisała się tu twórczość środkoworeńskiego warsztatu z Mo-
guncji, czynnego ok. 1400 r., który stworzył grupę unikalnych kamiennych
rzeźb, tzw. Madonn krzewu winnego. Maria trzyma w jednej ręce krzew wi-
norośli - Drzewo Życia z ukrzyżowanym nań Chrystusem i pelikanem z pi-
sklętami, na drugiej ma piszące Dzieciątko z kałamarzem i banderolą.
Prototypem tej grupy jest rzeźba z kościoła karmelitów w Moguncji z ok.
1390 r. (il. 4)1?. Krzew winorośli, sercowaty w kształcie, symbolizuje
wieczne życie, osiągalne dzięki ofiarnej śmierci Chrystusa. Zawarta w nim
idea cierpienia i zbawienia została jeszcze mocniej wydobyta przez motyw
aniołów zbierających do kielichów krew, spływającą z ran Ukrzyżowanego na
krzyżu gałęziowym stanowiącym zasadniczy pień krzewu. Podkreślają one
eucharystyczny cud mszy - krew staje się winem, a umieszczony w zwień-
czeniu Drzewa Życia pelikan, karmiący własną krwią pisklęta, stanowi symbol
11 Symbolika Drzwi Gnieźnieńskich, w: Drzwi Gnieźnieńskie, Wrocław 1959, t. II, s. 87,
276.
12 E. T r a j d o s, Portal południowy katedry w Tarnowie, w: „Biuletyn Historii
Sztuki”, 1960, s. 181-183.
13 Kunst um 1400 am Mittelrhein. Ein Theil der Wirklichkeit. Liebighaus Muséum alter
Plastik, Frankfurt 1976, s. 56-62. Następne realizacje, zależne od pierwowzoru, powstały ok.
1405 r. (rzeźby z Korbgasse 5 oraz Bretzelgasse 21 w Moguncji, a także z Miinster).