DOI issue:
I. Ze studiów nad sztuką polskiego Odrodzenia
DOI article:Dutkiewicz, Józef Edward: Materiały źródłowe do budowy murów obronnych miasta Tarnowa z lat 1513-1545
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.12452#0251
248
JÓZEF DUTKIEWICZ
a nie lada jaką obronę około takich miast czyniono, albowiem gdzie sami mieszczanie oprawują, tedy wię-
cej nakładu na regestrze niźb na murze. Ale by też nawiernij oprawowali, kto się czego nie uczył albo nie
widał, nie może tego umieć. Ponieważ stare przysłowie a prawdziwe: felices artes de quibus iudicant illo-
rum artifices. Której oprawy około miast jest wielka potrzeba nie tylko dla tych samych, co tam miesz-
kają, ale też aby szlachta, z dziećmi, z Żorami swymi, dla wjazdów nieprzyjacielskich bezpiecznie by
przechowanie mieć mogli, aby ich w niewolę nie brano, tak jako się tym dzieje na Podolu i w Rusi,
którzy Da twierdzach nie mieszkają, miast oprawnych nie mają. A tak ponieważ na wsiach mieszkają,
tedy je nieprzyjaciel w okrutną niewolę z żonami i z dziećmi bierze61.
Przytoczone tu obszerne fragmenty książki Tarnowskiego rysują jasno
stanowisko, będące sformułowaniem zapewne wcześniejszych jego poglądów
wobec zagadnień istotnych dla powstania umocnień obronnych miasta. Widać
w nich wyraźnie poglądy i ideologię wodza-możnowładcy i gospodarza,
a zarazem człowieka rozwiniętej fazy renesansu w Polsce. Tarnowski ocenia
krytycznie sytuację polityczną i aby jej zaradzić, konstruuje nie tylko teo-
retyczny system obrony, ale i realizuje go na miejscu. Jako przedstawiciel
warstwy szlacheckiej pragnie uczynić miasto nie tylko bezpieczne dla jego
mieszkańców, ale również podsunąć mu drugą jak gdyby rolę: stworzyć zeń
rejugium dla rozproszonych po wiejskich sadybach przedstawicieli swej klasy.
Jednocześnie dba jednak o jakość i sposób wykonania inwestycji publicznej,
mającej służyć dobru powszechnemu, co niedwuznacznie wynika z postulatu
powołania do budowy osób, „które by nieco rozumieli a umieli, aby potrzeb-
nie, a nie lada jaką obronę około [...] miast czyniono". Sam też po powrocie
z zagranicy prawdopodobnie dysponował i kontrolował roboty w Tarno-
wie, skoro stwierdza, że „gdzie sami mieszczanie oprawują, tedy więcej na-
kładu na regestrze niźli na murze44. O tym, że zajmował się z bliska i wnikliwie
sprawami miasta, świadczy jego korespondencja ze starostą, dotycząca drob-
nych interesów mieszkańców, ich spraw rodzinnych, sporów majątkowych
itp.52, a dalej przytoczone już przepisy dla mieszczan. Koresponduje przy
tym po polsku, podczas gdy księgi miejskie prowadzone są jeszcze po łacinie,
co świadczy o rozbudzonej w wysokim stopniu świadomości narodowej.
Przy wszechstronnych kwalifikacjach wojskowych nieobce mu były zapewne
zagadnienia współczesnego europejskiego budownictwa fortecznego i jego
nowych urządzeń, uwzględniających współczesne sposoby prowadzenia wojny
i wzmagającą się siłę ognia artyleryjskiego. Liczne okazje w kierunku pozna-
nia ich miał zapewne w czasie czteroletniego pobytu we Włoszech, Palesty-
nie, Egipcie, Arabii, Grecji, Portugalii, Hiszpanii, Francji, Anglii, Niemczech
i Czechach w latach 1517—1521, szczególnie zaś w czasie swej służby wojsko-
wej i walk z Maurami w Hiszpanii i Afryce53. Ze musiał być znawcą zagadnień
fortyfikacyjnych, świadczy fakt, że w r. 1550 król deleguje go celem zadecy-
dowania o miejscu i sposobie odbudowy Bracławia54.
Równie interesujący jest stosunek Tarnowskiego do spraw wewnętrz-
nych państwa. Uwagi o annatach są wyrazem jego tendencji politycznej.
Około r. 1550 staje on na czele stronnictwa umiarkowanego, pragnącego po-
rozumienia z innowiercami, przechodzi do obozu postępowej szlachty,
obozu reform. Walczy o zniesienie jurysdykcji duchownej, celibatu, annat,
51 Ibid., list XXXI, s. 64.
62 Acta obligationum 1551, zob. aneks; J. Leniek, Materiały, s. 3.
53 W. Bogatyński, op. cit., t. CLXXXVIII, s. 13 —14 oraz napis na tablicy na grobowcu w Tarnowie.
64 Ibid., t. CXC, s. 304.
JÓZEF DUTKIEWICZ
a nie lada jaką obronę około takich miast czyniono, albowiem gdzie sami mieszczanie oprawują, tedy wię-
cej nakładu na regestrze niźb na murze. Ale by też nawiernij oprawowali, kto się czego nie uczył albo nie
widał, nie może tego umieć. Ponieważ stare przysłowie a prawdziwe: felices artes de quibus iudicant illo-
rum artifices. Której oprawy około miast jest wielka potrzeba nie tylko dla tych samych, co tam miesz-
kają, ale też aby szlachta, z dziećmi, z Żorami swymi, dla wjazdów nieprzyjacielskich bezpiecznie by
przechowanie mieć mogli, aby ich w niewolę nie brano, tak jako się tym dzieje na Podolu i w Rusi,
którzy Da twierdzach nie mieszkają, miast oprawnych nie mają. A tak ponieważ na wsiach mieszkają,
tedy je nieprzyjaciel w okrutną niewolę z żonami i z dziećmi bierze61.
Przytoczone tu obszerne fragmenty książki Tarnowskiego rysują jasno
stanowisko, będące sformułowaniem zapewne wcześniejszych jego poglądów
wobec zagadnień istotnych dla powstania umocnień obronnych miasta. Widać
w nich wyraźnie poglądy i ideologię wodza-możnowładcy i gospodarza,
a zarazem człowieka rozwiniętej fazy renesansu w Polsce. Tarnowski ocenia
krytycznie sytuację polityczną i aby jej zaradzić, konstruuje nie tylko teo-
retyczny system obrony, ale i realizuje go na miejscu. Jako przedstawiciel
warstwy szlacheckiej pragnie uczynić miasto nie tylko bezpieczne dla jego
mieszkańców, ale również podsunąć mu drugą jak gdyby rolę: stworzyć zeń
rejugium dla rozproszonych po wiejskich sadybach przedstawicieli swej klasy.
Jednocześnie dba jednak o jakość i sposób wykonania inwestycji publicznej,
mającej służyć dobru powszechnemu, co niedwuznacznie wynika z postulatu
powołania do budowy osób, „które by nieco rozumieli a umieli, aby potrzeb-
nie, a nie lada jaką obronę około [...] miast czyniono". Sam też po powrocie
z zagranicy prawdopodobnie dysponował i kontrolował roboty w Tarno-
wie, skoro stwierdza, że „gdzie sami mieszczanie oprawują, tedy więcej na-
kładu na regestrze niźli na murze44. O tym, że zajmował się z bliska i wnikliwie
sprawami miasta, świadczy jego korespondencja ze starostą, dotycząca drob-
nych interesów mieszkańców, ich spraw rodzinnych, sporów majątkowych
itp.52, a dalej przytoczone już przepisy dla mieszczan. Koresponduje przy
tym po polsku, podczas gdy księgi miejskie prowadzone są jeszcze po łacinie,
co świadczy o rozbudzonej w wysokim stopniu świadomości narodowej.
Przy wszechstronnych kwalifikacjach wojskowych nieobce mu były zapewne
zagadnienia współczesnego europejskiego budownictwa fortecznego i jego
nowych urządzeń, uwzględniających współczesne sposoby prowadzenia wojny
i wzmagającą się siłę ognia artyleryjskiego. Liczne okazje w kierunku pozna-
nia ich miał zapewne w czasie czteroletniego pobytu we Włoszech, Palesty-
nie, Egipcie, Arabii, Grecji, Portugalii, Hiszpanii, Francji, Anglii, Niemczech
i Czechach w latach 1517—1521, szczególnie zaś w czasie swej służby wojsko-
wej i walk z Maurami w Hiszpanii i Afryce53. Ze musiał być znawcą zagadnień
fortyfikacyjnych, świadczy fakt, że w r. 1550 król deleguje go celem zadecy-
dowania o miejscu i sposobie odbudowy Bracławia54.
Równie interesujący jest stosunek Tarnowskiego do spraw wewnętrz-
nych państwa. Uwagi o annatach są wyrazem jego tendencji politycznej.
Około r. 1550 staje on na czele stronnictwa umiarkowanego, pragnącego po-
rozumienia z innowiercami, przechodzi do obozu postępowej szlachty,
obozu reform. Walczy o zniesienie jurysdykcji duchownej, celibatu, annat,
51 Ibid., list XXXI, s. 64.
62 Acta obligationum 1551, zob. aneks; J. Leniek, Materiały, s. 3.
53 W. Bogatyński, op. cit., t. CLXXXVIII, s. 13 —14 oraz napis na tablicy na grobowcu w Tarnowie.
64 Ibid., t. CXC, s. 304.