Rocznik Historii Sztuki (1.1956)

DZIAŁALNOŚĆ ST. К. POTOCKIEGO W DZIEDZINIE ARCHITEKTURY

451

Wszystkie gałęzie sztuki powinny by być zarówno dzieła mego przedmiotem, lecz czuję, że to jest
rzeczą niepodobną. Ograniczyć się więc w sztukach rysunkowych muszę, do których lubo i architektura
należeć się zdaje, przecież gdy jej zasady są wcale różnymi, historycznie chyba należeć może, i w tym ją
tylko względzie uważać będę, ile zamyślając osobno i obszernie o tej pisać sztuce8.

Oddzielnie zamierzał Potocki wydać książkę O architekturze wiejskiej.
W jednej z wersji wstępu do tego wydawnictwa wyjaśniał następująco cel
i dyspozycję swej pracy:

Poświęcone to dzieło równie potrzebie i użytkowi krajowemu, jak uczących się architektury korzyści,
na te dwie rzeczy być powinno zwrócone, bynajmniej nie odbiegając drogi do tego przez się wziętej. Itak
kiedyśmy skończyli, iż tak powiem, gabinetowe architekta działanie w układaniu plant partykularnych
i ogólnych wszelkiej chłopa budowy, w którym było staraniem naszym tak rysy mową objaśnić, a nimi
wzajem mowę wesprzeć, by i uczący się architektury początki jej jasno powziąć mogli, i ci, którzy tylko szu-
kają sposobów zaraz im do praktyki służyć mających, znaleźli jc łatwe i jasne.

Wypowiedź Potockiego świadczy, że miał on — jak i inni postępowi
działacze doby Oświecenia — pełną świadomość pożytku najściślejszego wią-
zania teorii z praktyką, a jako naczelne zadanie architektury wysuwał służbę
dla dobra kraju. Dlatego też o wydawnictwach z zakresu architektury pisał
w innym fragmencie tegoż rękopisu:

Dotąd pisarze architektury, bitym idąc torem Greków przykładem, słusznie wsławione porządki na
czoło ksiąg swoich kładli, a zgraja naśladownicza uczniów, nie zgłębiwszy prawdziwych tych piękności źródeł,
od najcelniejszych sztuki wynalazków początkowe sztuki zaczynała. Nie ten jest Natury postępek jedynie
rozumowi ludzkiemu przyzwoity, który stopniami w poznaniu rzeczy postępując początkowymi do najcel-
niejszych sposobi nas i prowadzi.

A w jeszcze innym fragmencie rękopisu zanotował:

Nie wiem, jaki wdzięk znajdować może człek nędzą powszechną otoczony, praed którą się w wspa-
niałych gmachach i ogrodach sam kryje. I czy jest większa nieczułości wymówka, jak gmach, iż tak powiem,
na ruinie i zniszczeniu poddanych wzniesiony, jak nędza zbytkiem pochłoniona, któremu każdy kamień łzy
jej wymawia.

Pomysły zawarte w dyspozycjach, szkicach i brulionach przygotowanych
do pracy w sposób bardzo wyraźny odbijają światopogląd Potockiego, postę-
powego działacza doby Oświecenia, ale ograniczonego klasowo w swych pro-
jektach reformatorskich. Z pojęcia własności feudalnej, nie prekapitalistycz-
nej, bo z pojęcia feudalnego własności ziemi, wypływa cały tok jego rozumowa-
nia. A i feudalny układ stosunków na wsi leży u podstaw jego Klassyjikacji
architektury praktycznej. Pisze bowiem Potocki:

Z zebrania się gospodarzy takich (tj. kmieci, zagrodników i chałupników) składa się wieś. Społecz-
ność tym sposobem uformowana potrzebuje domów wspólnych. Jakie są potrzeby wspólne czy budowa rzą-
dzącego [dziedzica] :

1. Kościół, który w obejściu swoim zajmować powinien kościół, dzwonnice, cmentarz, dom plebana
z wszelkimi budynkami gospodarskimi, dom organisty z budynkami jemu potrzebnymi, szkółkę parafialną,
szpital.

2. Karczmę, która mieć powinna izbę do szynku, alkierz, komorę, piwnicę, stajnię, z miejscem na
wozy, z schowaniem na siano etc.

3. Studnie, mosty, drogi.

4. Folwark, który w obudowaniu swoim mieć zwykł budynek dla podstarościego, stodoły, szopy,
brogi, obory, stajnie, chlewy, karmniki, kurniki, gołębniki, spiklerz, browar z pTzynależytościami. młyn
przy folwarki'.

3 Archiwum wilanowskie, nr 257, s. 123. Por. T. Mańkowski, 0 poglądach na sztukę w czasach Stanisława
Augusta (Prace Sekcji Historii Sztuki i Kultury T. N. we Lwowie, Lwów 1935, s. 77).

29*