Rocznik Historii Sztuki (9.1973)

MARIA RZEPIŃSKA

OSOBLIWE CHARTY SIGISMONDA MALATESTY
PRÓBA INTERPRETACJI FRESKU PIERA DELLA FRANCESCA W RIMINI*

Fresk Piera delia Francesca, któremu poświęcone jest niniejsze studium, znajduje się w Rimini, w koś-
ciele Św. Franciszka, przebudowanym przez L.B. Albcrtiego i znanym ogólnie pod nazwą Tempio Ma-
latestiano. Przebudowa i nowa dekoracja kościoła w połowie XV w. dokonana została z inicjatywy Sigis-
monda Pandolfa Malatesty, władcy Rimini, jednego z najsławniejszych kondotierów quattrocenta.

Fresk, o wymiarach 257 na 345 cm, znajduje się w tzw. Cella delie Reliquie, po prawej stronie nawy1.
Ma charakter wotywny i przedstawia fundatora, Sigismonda Pandolfa, klęczącego przed swym patronem
św. Zygmuntem, królem Burgundii. Napis na fresku głosi: Sanctus Sigismundus, Sigismundus Pandulfus
Malatesta Petri de Burgo Opus A1CCCCLI, mamy więc do czynienia z dziełem firmowanym i datowanym2.

Jest to jedna z najbardziej surowych i monumentalnych kompozycji artysty (il. 1). Żłobkowane
kolumny z antykizującymi głowicami dzielą przestrzeń obrazową na trzy prześwity, których tłem jest
ściana imaginowanego portyku czy sali. W prześwicie centralnym klęczy Malatesta w typowej postaci
devoto, w czystym profilu, ze złożonymi rękoma. Ma na sobie taki sam krótki, wzorzysty płaszcz, jak
ten, w którym został później pochowany. U górnej krawędzi fresku widzimy tarczę herbową, dolny pas
architrawu i zwisające festony liściaste. Na dolnej — pawiment z białych i czarnych płyt, ujęty jako bardzo
wąski pas „gruntu perspektywicznego", nie dający jednak iluzji głębi. Samotna sylwetka Malatesty odcina
się ostro na tle pustej przestrzeni ściany3. Klęczy on na stopniu podwyższenia, na samym zaś podwyższeniu,
na czymś w rodzaju tronu siedzi św. Zygmunt, trzymając berło i jabłko królewskie. Odziany jest w obszerny
płaszcz, na głowie ma kapelusz kształtu rzadko spotykanego we Włoszech, który ma zapewne na celu
zaznaczenie, że chodzi właśnie o króla Burgundii. Święty patron ujęty jest en trois quarts, kompozycyjnie
zaś mocno związany z kolumną. Przy kolumnie na prawo widnieją dwa ogromne, leżące w pozycji antyte-
tycznej psy, jeden biały, drugi czarny. Ich smukłe członki i wydłużone pyski upodobniają je do chartów,
tak też są zazwyczaj określane przez historyków sztuki. Chart biały, widoczny w całości, zwrócony jest
głową w kierunku św. Zygmunta, chart czarny — w kierunku przeciwnym. Nad jego głową widnieje
jakby okrągły polichromowany medalion (który może też być lunetą) z wizerunkiem fortecy wzniesionej
przez Sigismonda w roku 1446, a zwanej Rocca Malatestiana. Grupa psów w kompozycji stanowi pod-
stawę kolumny na prawo od widza (il. 2).

* Niniejsze studium w skróconej nieco formie drukowane było po angielsku w periodyku ,,L'Arte", nr 13, Milano.
1971, s. 45—65.

1 W roku 1944 w obawie przed bombardowaniem przeniesiono fresk na płótno i przez pewien czas znajdował się w Galle-
ria Nazionalc w Bolonii. Był też na wystawie w Rimini w 1950 r. Obecnie wrócił na swoje miejsce pierwotne. Por. Catalogo
delia Mostra Malatestiana, Rimini 1950, s. 5; por. też: Р. В orra, Piero delia Francesca, Milano 1950 (wstęp do albumu).

2 Data na fresku obecnie zatarta, cytowana jednak przez wszystkich biografów artysty. Por. art. A. Massera w ,,Arte
e Storia", 1913, s. 199—202.

3 Ok. 1820 r. fresk był nieumiejętnie restaurowany i wówczas to namalowano w tle chmury, sugerując otwartą przestrzeń.
Ślady te zostały obecnie usunięte. Por. Ph. Hendy, Piero delia Francesca and the early Renaissance, London 1968, s. 65 ; R. Longhi,
Piero delia Francesca, Firenze 1963, s. 63. Autorzy ci nie wspominają, że w roku 1785, a więc przed renowacją, Francesco Rosas-
pina wykonał wg fresku akwafortę, bardzo wierną, na której widać, że tło było jednolite, ciemne i wyraźnie przedstawiało ścia-
nę, czy też „neutralne tło", a nie otwartą przestrzeń. Akwaforta pomyślana była jako ilustracja do życiorysu Pandolfa Mala-
testy, napisanego przez F.G. Battaglini, a znajdującego się w dziele: Basinii Parmensis poetae Opera praestantissima, Ar iminum
1794, s. 272. Reprodukcję tej akwaforty zamieszcza też Ch. Yriarte, Un condottiere au XV-me siècle, Paris 1882, s. 75.