Rocznik Historii Sztuki (9.1973)

JULIUSZ A. CHROŚCICKI

WIADOMOŚCI O MECENACIE ARTYSTYCZNYM MAGNATERII
I SZLACHTY POLSKIEJ NA PODSTAWIE PANEGIRYKÓW POGRZEBOWYCH
OD XVI DO KOŃCA XVIII WIEKU*

Familie krewne [...]

W sześć miesięcy po żałobie

[...] z pamięci cię wystrzelą [...]

Zaledwie się rok przewinie, aż proch z twojej miłości,

Jaki taki, gdy cię minie, spyta, czyje to kości?1

I. KAZANIA I PANEGIRYKI POGRZEBOWE

Druki panegiryczne, a wśród nich kazania, mowy, relacje pogrzebowe i wierszowane kondolencje,
stanowią klasyczny materiał źródłowy do poznania artystycznego mecenatu bogatszych warstw społe-
czeństwa.

Historyczna wartość znajdujących się tam wzmianek o mecenacie nie była przez nikogo kwestiono-
wana, niemniej przy opracowywaniu zasług artystycznych mecenasów wzmianki te posiadały niejedno-
krotnie zbyt skąpą treść w stosunku do możliwości wyników kwerendy archiwalnej i analizy porównaw-
czej zabytków. Z drugiej strony materiał zawarty w panegirykach pogrzebowych nic został dotąd do-
statecznie wykorzystany, ponieważ interesowano się przede wszystkim mecenatem królewskim i magnac-
kim. Pod tym względem panegiryki pogrzebowe, drukowane dla uczczenia pamięci wielu przedstawi-
cieli bogatej i średnio zamożnej szlachty, wzbogacają stan wiedzy o mecenacie doby manieryzmu i baroku.

Używany w artykule termin mecenat stosuję we wprowadzonym przez W. Tomkiewicza znaczeniu —
utylitarny mecenat mający zresztą w polskich warunkach przewagę nad innymi formami świadomymi
i bardziej wyrafinowanymi. Treść panegiryków w większym stopniu była wykorzystywana przez histo-
ryków niż historyków sztuki. Dziewiętnastowieczna literatura historyczna, a za nią nowsza i współczesna,
wypracowały badawczą syntezę użycia wielu różnorodnych źródeł, do których zaliczają się m. in. druko-
wane pogrzebowe kazania, gratulacje i mowy polityczne.

Na postawie badaczy mecenatu zaważyła niesłuszna opinia, jakoby panegiryki pogrzebowe jako
utwory literackie miernej wartości nie posiadały walorów źródeł: obyczajowych, genealogicznych czy
historycznych. Niemniej przeciwko traktowaniu panegiryków pogrzebowych jako źródeł do mecenatu
artystycznego istnieje poważny argument — kaznodziejstwo stworzyło całkowicie fałszywy obraz mece-
natu magnaterii i szlachty. Wiadomo, że kaznodzieje opisywali szczegółowo fundacje sakralne, a pomi-

* Praca niniejsza jest rozwinięciem jednej z tez mego artykułu: Castris et astris. Kazania i relacje pogrzebowe jako źródła
historii sztuki, „Biuletyn Historii Sztuki", R. 30: 1968 nr 3, poświęconego pamięci prof. dr. M. Walickiego. Pomijam więc
literaturę znajdującą się tam w tekście i w przypisach. Pisownia cytowanych fragmentów z kazań została wg Instrukcji Wydaw-
niczej unowocześniona.

1 Wiersz anonimowego poety cytuję wg Franciszka Wierusza Kowalskiego, Mistyczny Iednorożec w Herbowym...
Franciszka z Miaskowa Miaskowskiego symbolizowany, Duszom w czyscu ognistą cierpiącym gorączkę... Przy Solenney Bractwa Ratunku
Umarłych od tegoż tego Mości Fundowanego od Farskiego Kościoła Widawskiego... kazaniem wysławiony przez ... 1612. Dnia 3 Mata.
W Poznaniu w Drukarni Wdowy y Dziedziców Woyciecha Regulusa. Drukował Woyciech Młoduiewicz, s. B3. Miaskowski ufundował
ołtarz tej konfraterni oraz ofiarował aparaty liturgiczne.