Rocznik Historii Sztuki (9.1973)

ANDRZEJ TUROWSKI

KOMENTARZ DO KORESPONDENCJI WŁADYSŁAWA STRZEMIŃSKIEGO

Jednym z najbardziej palących problemów nowoczesnej historii sztuki polskiej jest pełne opracowanie
twórczości artystycznej Władysława Strzemińskiego — inspiratora awangardy polskiej lat dwudziestych
i trzydziestych, interesującego teoretyka sztuki, a przede wszystkim oryginalnego malarza. Dotychczaso-
wa literatura operowała stosunkowo skąpym, nie zawsze sprawdzonym i opartym w głównej mierze na
wspomnieniach przyjaciół, materiałem biograficznym, Nigdy nie podjęto w szerszym zakresie próby
rekonstrukcji doktryny artystycznej autora Unizmu1. Wielką niewiadomą pozostaje do dziś, oeuvre plas-
tyczne artysty, szczególnie z wcześniejszego okresu, ale obejmującego na dobrą sprawę także lata trzy-
dzieste; nie określono ani nie zweryfikowano dat powstania poszczególnych dzieł, a nowo ujawniane
wprowadzają, w takim stanie rzeczy, zamęt do istniejącego już materiału2.

Prezentowana tutaj korespondencja W. Strzemińskiego3 i jej wstępne opracowanie, wzbogacając
cenny materiał źródłowy, nie może oczywiście pretendować do relizacji podniesionych postulatów ba-
dawczych, wskazuje jedynie we fragmentach kierunek przyszłych studiów nad poznaniem teoretycznych
przemyśleń artysty, ujawnia lub uściśla fakty z jego życia czy działalności organizacyjnej. Publikowana
korespondencja kierowana jest do Juliana Przybosia, mieszkającego wówczas w Cieszynie. Większość

1 Pierwszej naukowej próby opracowania twórczości Strzemińskiego dokonali autorzy katalogu wystawy pośmiertnej
(K.Kobro, W. Strzemiński. Katalog wystawy, Łódź 1956—1957 CBWA-ZPAP: J. Przyboś, Nowatorstwo Strzemińskiego, S. Weg-
ner, Wspomnienie biograficzne; J. Treichel, W. Polakowska, Bibliografia). Usystematyzowano materiał biograficzny i bi-
bliograficzny, wprowadzono klasyfikację zebranych dzieł sztuki, Przyboś podjął trud pierwszej powojennej interpretacji.
Jedyna monografia artysty została opracowana przez M. Hermansdorfera, nie wniosła ona jednak wobec Katalogu bardziej
istotnych zmian (M. Hermansdorfer, Władysław Strzemiński, praca magisterska, Wrocław 1966, mpis w Archiwum Katedry
Historii Sztuki U. Wr.). Autor zebrał w niej publikowane już fakty biograficzne, dokonał korekty klasyfikacji dzieł, wreszcie
wskazał na genetyczne powiązania artysty z twórczością Malewicza, Mondriana, później Arpa. W podobnym kierunku szły
rozważania H. Andersa nad działalnością Strzemińskiego (H. Anders, Władysław Strzemiński i jego krąg, [w:] Sztuka współ-
czesna, t. 2, Kraków 1966, s. 262—280), podnosząc przede wszystkim problem aktualności dla dzisiejszej sztuki niektórych
sformułowań artysty. W końcu należy zwrócić uwagę na dwie bardzo cenne pozycje: prace A.K. Olszewskiego i B. Lewan-
dowskiej, podejmujące oryginalne próby interpretacji doktryny i działalności artystycznej Strzemińskiego w zakresie archite-
ktury i drukarstwa, opierając się na szeroko wykorzystanym materiale źródłowym (A.K. Olszewski, Z problematyki archite-
ktury dwudziestolecia międzywojennego w Polsce, [w:] Z zagadnień plastyki polskiej w latach 1918—1939, Wrocław 1963, s. 138—
—148; B. Lewandowska, U źródeł grafiki funkcjonalnej w Polsce, [w:] Ze studiów nad genezą plastyki nowoczesnej w Polsce,
Wrocław 1966, s. 261—277).

2 Dotyczy to przede wszystkim dwóch prac Strzemińskiego powstałych jeszcze w okresie pobytu w Rosji, obecnie znaj-
dujących się w Leningradzkim Muzeum Sztuki Rosyjskiej przejętych z Archiwum Inchuku, dalej obrazów zakupionych ostatnio
przez Muzeum Narodowe w Poznaniu, a wreszcie całego zestawu prac znajdujących się w Muzeum Sztuki w Łodzi. Dzieła
te albo nie są datowane, albo datowane dość przypadkowo.

3 Wybór został dokonany na podstawie zbioru listów W. Strzemińskiego znajdujących się w Bibliotece Instytutu Sztuki
PAN w Warszawie w dziale Zbiorów Specjalnych: Korespondencja W. Strzemińskiego, Rkps 636/V. Na zespół 64 listów składa
się 87 kart dwustronnie zapełnionych, pisanych ręcznie przez Strzemińskiego i kierowanych do J. Przybosia. Kilka kart jest
częściowo zniszczonych, w związku z czym brakuje tekstu lub jest on fragmentarycznie nieczytelny. Najwcześniejszy z listów
pochodzi z 16 czerwca 1929 r. ostatni z 25 czerwca 1936 r. W przewadze korespondencja jest datowana ręką artysty, jednak
na niektórych daty zostały dopisane później inną ręką. W poszczególnych wypadkach daty te wymagają korekty: list datowany
XII 1930 powinien mieć datę XII 1929, na 8 II 1930 powinno być 8 II 1931, na 24 IV 1930 powinno być 24 VI 1930, na 13 X
1931 powinno być koniec grudnia (po 22) 1930 lub styczeń 1931 r.