Rocznik Historii Sztuki (9.1973)

EWA POLAK-TRAJDOS

TWÓRCZOŚĆ MISTRZA MACIEJOWICKIEGO NA TLE MALARSTWA

REJONU SĄDECKIEGO XV WIEKU*

WSTĘP

Problem tak zwanego Mistrza Maciejowickiego wiąże się silnie z historyczną genezą i rozwojem
specyficznych stosunków między Sądecczyzną a Spiszem w ramach ówczesnego państwa polskiego i gór-
no węgierskiego. Aby uwydatnić i scharakteryzować przenikanie wpływów polskich poza południowe
granice, spróbujemy tu naszkicować tło wypadków dziejowych, które stworzyły bazę artystyczną dla sztuki
sądeckiej, a nawet przeniknęły w głąb sztuki potocznie zwanej małopolską.

Zakarpacki kraj nad Popradem i Hornadcm stanowił obszar, należący do Sądecczyzny przynajmniej
od XIII w.1 Spór o południowe granice diecezji krakowskiej, które w owych czasach pokrywały się tym
samym z granicami państwowymi, rozgorzał w 1235 г., kiedy to biskup krakowski Wisław wystąpił
przeciw proboszczowi ze Spiskiej Kapituły o dziesięcinę i inne uprawnienia należące mu się z Podolińca,
Gniazd i Starej Lubowli oraz okolicznych wsi2. Spór ten, między biskupstwem a kapitułą spiską, został
rozsądzony na korzyść Polski w 1332 r. Wyrok oddawał pod jurysdykcję krakowską miasta i wsie zgodnie
z dawnym rozgraniczeniem rejonu podolinieckiego, sięgającego aż po pasmo Gór Lewockich i przełęcz
Branisko3.

Już w pierwszej połowie XII w. —jak twierdzą niektórzy polscy historycy — Bolesław Krzywousty
oddał kasztelanię spiską w posagu swej córce Judycie, wydanej za Borysa, syna króla węgierskiego Ko-
lomana. Tc wiadomości, zaczerpnięte z Kroniki wielkopolskiej z XIV w., wskazywałyby na dużo wcześniej-
szą przynależność wymienionych terenów do Polski4. Jak trudne były do ustalenia ówczesne granice
południowej Małopolski, świadczy fakt, że tworząca je puszcza została określona w dokumentach Bole-
sława Wstydliwego i jego żony Kingi jako... silva liminańs5.

Niszczące najazdy tatarskie sprawiły, że wysiłek królów węgierskich szedł w kierunku zaludnienia
północnych regionów kraju. Rozpoczyna się systematyczna kolonizacja, której rezultatem jest stworzenie^
przez saskich Niemców już w XII w. osobnej prowincji z wybieralnym hrabią spiskim i ośrodkiem w Le-
woczy6. Niemcy sascy bardzo energicznie w dalszym ciągu rozprzestrzeniają akcję osiedleńczą na pra-

* Za życzliwość od lat mi okazywaną, za wymianę informacji naukowych i za pomoc w zbieraniu materiału ilustracyjne-
go gorące podziękowanie składam prof. Dćnesowi Radocsayowi z Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie, prof. Józefowi
Oravskiemu z Archiwum w Lewoczy, dr. Karolowi Vaculikowi, dyrektorowi Słowackiej Galerii Narodowej w Bratysławie,
dr. Elżbiecie Ćidlinskiej ze Słowackiego Instytutu Ochrony Zabytków w Bratysławie i nieodżałowanej pamięci dr Edith Lajta
z Budapesztu.

1 A. Rutkowska-Płachcińska, Sądecczyzna w XIII i XIV wieku, Wrocław—Warszawa—Kraków 1961, s. 16.

2 Т.Е. Modelski, Spory o południowe granice diecezji krakowskiej od strony Spiszą (w. XII—XVIII), Zakopane 1928, s. 127,

128.

3 Modelski, op. cit., s. 106.

4 M. Dzieduszycki, Spiż, [w:] Przewodnik naukowy i literacki, Lwów 1876, s. 603, 606; Monumenta Poloniae Historica,
wyd. A. Biclowski, t. II, Lwów—Kraków 1864—1893, s. 308.

5 W. Semkowicz, Granica polsko-węgierska w oświetleniu historycznym, [w:] Pam. Tow. Tatrzańskiego na lata 1919—1920,
t. 37, Kraków 1920, s. 969.

6 S. Zachorowski, Węgierskie i polskie osadnictivo na Spiżu do pol. XVI wieku, [w:] Rozprawy Ak. Utn. Wydz. Hist. Filoz.,
t- 27, Kraków 1909, s. 212.