DOI Heft:
I. Rozprawy
DOI Artikel:Chrościcki, Juliusz A.: Wiadomości o mecenacie artystycznym magnaterii i szlachty polskiej na podstawie panegiryków pogrzebowych od XVI do końca XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13397#0180
174
Juliusz a. chrościck!
niósł wówczas z Wolborza, rezydencji biskupów kujawskich, do Skierniewic „piękną z czarnego marmu-
ru trumnę, na wierzchu zaś grobu wystawił nagrobek, używszy do tego kunsztownej ręki sławnego rzy-
mianina, Monaldi, skulptora"168. Szczegółowy opis nagrobka skierniewickiego, w panegiryku pióra
ks. Zacharjaszcwicza (przedrukowany później w całości przez Korytkowskiego), jest jednym z najciekaw-
szych. Precyzyjne słownictwo i właściwa interpretacja treści sprawia, że można go oceniać jako wzoro-
wy w końcu XVIII w. Skierniewicki nagrobek prymasa, projektu E. Szregera, wykonany już w 1780 г.,
podczas pogrzebu był już całkowicie gotowy, a Zacharjaszewicz stojąc na ambonie miał go przed oczyma.
Pozostałości z pierwotnego nagrobka wolborskiego zostały wmurowane w ścianę zewnętrzną kościoła
od południa.
Działalność prymasa na polu artystycznym, dotycząca Skierniewic, katedry w Gnieźnie oraz pałacu
i kościołów w Wolborzu169, jest dobrze znana. Uzupełniając dodam za Zacharjaszewiczcm, że w „Krus-
tawie pozwolenie na katolicki kościół otrzymał i wystawił"170. Również restaurował lub przebudowywał
kościoły: „chorzęciński, zduński, chełmski, sędziejowski [... które] wiekopomnie sławić nie przestaną
jego"171.
Zacharjaszewicz znając testament prymasa i jego działalność, podaje rzetelne dane. Konfrontacja
odpowiednich fragmentów tekstu kazania z opracowanymi archiwaliami przez Korytkowskiego, jak
również nowoczesnymi opracowaniami przyniosła potwierdzenie ich wiarygodności.
VII. PODSUMOWANIE
Wykorzystany w artykule materiał pochodzi z drukowanych kazań i w mniejszym stopniu z wier-
szowanych kondolencji i relacji pogrzebowych z trzech epok stylowych: manieryzmu, baroku i klasy-
cyzmu. Świadomie pomijam dyskusyjny problem, ale mało interesujący historyka sztuki, przynależności
homiletyki do nurtów umysłowych czy prądów literackich XVI, XVII czy XVIII w.
Dla zrozumienia homiletyki XVII—XVTII w. zacytuję dwa (typowe fragmenty kazań. Zachęcając
do dobrodziejstwa na rzecz kościoła, kaznodzieja obiecuje „ludziom nabożnym, hojnym na kościoły
i [...] prócz wiecznej zapłaty błogosławieństwo doczesne dla dziatek i dalszego potomstwa"172. Powo-
łuje się także na autorytet Pisma — Tu mihi Aedificabis dominum ad habitandum; praedicit tibi Dominus, quod
domum Faciat tibi Dominus (8 Reg. 7).
Pozornie przeczy temu inny cytat, świadczący o zrozumieniu mechanizmów społecznych, które
obciążają warstwy najuboższe dodatkową pracą i wydatkami na wielkie budowle, rozpoczęte z inicjatywy
władców.
Kaznodzieja potępia Aleksandra Wielkiego za to, że zakładając Aleksandrię „dosyć tam płaczu ciężko
wycisnęła robota, wiele tam się krwawego potu z ubogich wylało [...] Wspaniałe miasto, okazałe obeliski,
wysokie kolumny, kiedy z [...] krwawym ubogich potem, znaczną ludzi ruiną powstaną [...] zawsze na
sławie fundatorowie upadają"173. Proponowaną lekcję odczytywania panegiryków jako pełnowartoś-
ciowych źródeł historii sztuki należy traktować jako wstępną próbę przyswojenia przez nią pewnej ilości
materiału dotychczas pomijanego lub nie wykorzystywanego w pełni.
168 Grzegorz Zacharyaszewicz, Kazanie zdobne Po... Antonim Kazimierzu z Ostrowa Ostrowskim, Arcy-Biskupie Gnieź-
nieńskim... dnia 26 Miesiąca Sierpnia Roku 1784 w Paryżu zmarłym, przy złożeniu serca Jego w kościele Parafialnym Skiemiewskim
Miane Przez... Roku 1784 dnia 5 listopada. W Łowiczu w Drukarni Nadwomey Prymacyalney, s. 10. Inne kazanie wygłosił W. Ol-
szewski, Kazanie na pogrzebie J.O. Xiecia Ostrowskiego dn. 4 Novembris 1784 w Skierniewicach, rkps w Bibliotece Kapituły Gnieź-
nieńskiej. Podaję za J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy aż do roku 1821, t. 4, Poznań 1892, s. 147.
169 S. Lorentz, Skierniewice w okresie klasycyzmu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. 6:1961 z. 1, s. 12, oraz D. Ka-
czmarzyk, Rzeźby nagrobkoive Jakuba Monaldiego, „Biuletyn Historii Sztuki", R. 14: 1952 nr 3, s. 72 (tamże wcześniejsza li-
teratura); S. Lorentz, Z dziejów katedry gnieźnieńskiej w XVIII w., „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. 6: 1961 z. 2,
ss. 158—159; T.S. Jaroszewski, O dwóch grupach polskich rezydencji miejskich w drugiej połowie XVIII wieku. Ze studiów nad
problematyką recepcji Palladio w Polsce, tamże, t. 11: 1966 z. 2, s. 174 i nn.; W. Puget, Wolbórz, Dzieje miasta i rezydencji biskupów
kujawskich, [w:] Sarmatia artistica, Warszawa 1968, s. 161—173.
170 Zacharyaszewicz, op. cit., s. 31, przyp. „i".
171 Zacharyaszewicz, op. cit., s. 49.
172 Aleksander Lorencowicz, Kazania Pogrzebnc Miane w Rożnych Żałobnych okazyach... W Kolcium [sic] Kaliskim So-
cietatis Iesu Drukowane. R.P. 1670, s. 16.
173 Rajmund Tworkowski, Sarmacka Heroina z Antenatów swoich... Konstancya z Tarlow... Mniszchowa... w kościele
Zamoyskim OO. Reformatów... 1740. Dnia 4 lutego. We Lwowie, w Drukarni Soc. Jesu, s. CV.
Juliusz a. chrościck!
niósł wówczas z Wolborza, rezydencji biskupów kujawskich, do Skierniewic „piękną z czarnego marmu-
ru trumnę, na wierzchu zaś grobu wystawił nagrobek, używszy do tego kunsztownej ręki sławnego rzy-
mianina, Monaldi, skulptora"168. Szczegółowy opis nagrobka skierniewickiego, w panegiryku pióra
ks. Zacharjaszcwicza (przedrukowany później w całości przez Korytkowskiego), jest jednym z najciekaw-
szych. Precyzyjne słownictwo i właściwa interpretacja treści sprawia, że można go oceniać jako wzoro-
wy w końcu XVIII w. Skierniewicki nagrobek prymasa, projektu E. Szregera, wykonany już w 1780 г.,
podczas pogrzebu był już całkowicie gotowy, a Zacharjaszewicz stojąc na ambonie miał go przed oczyma.
Pozostałości z pierwotnego nagrobka wolborskiego zostały wmurowane w ścianę zewnętrzną kościoła
od południa.
Działalność prymasa na polu artystycznym, dotycząca Skierniewic, katedry w Gnieźnie oraz pałacu
i kościołów w Wolborzu169, jest dobrze znana. Uzupełniając dodam za Zacharjaszewiczcm, że w „Krus-
tawie pozwolenie na katolicki kościół otrzymał i wystawił"170. Również restaurował lub przebudowywał
kościoły: „chorzęciński, zduński, chełmski, sędziejowski [... które] wiekopomnie sławić nie przestaną
jego"171.
Zacharjaszewicz znając testament prymasa i jego działalność, podaje rzetelne dane. Konfrontacja
odpowiednich fragmentów tekstu kazania z opracowanymi archiwaliami przez Korytkowskiego, jak
również nowoczesnymi opracowaniami przyniosła potwierdzenie ich wiarygodności.
VII. PODSUMOWANIE
Wykorzystany w artykule materiał pochodzi z drukowanych kazań i w mniejszym stopniu z wier-
szowanych kondolencji i relacji pogrzebowych z trzech epok stylowych: manieryzmu, baroku i klasy-
cyzmu. Świadomie pomijam dyskusyjny problem, ale mało interesujący historyka sztuki, przynależności
homiletyki do nurtów umysłowych czy prądów literackich XVI, XVII czy XVIII w.
Dla zrozumienia homiletyki XVII—XVTII w. zacytuję dwa (typowe fragmenty kazań. Zachęcając
do dobrodziejstwa na rzecz kościoła, kaznodzieja obiecuje „ludziom nabożnym, hojnym na kościoły
i [...] prócz wiecznej zapłaty błogosławieństwo doczesne dla dziatek i dalszego potomstwa"172. Powo-
łuje się także na autorytet Pisma — Tu mihi Aedificabis dominum ad habitandum; praedicit tibi Dominus, quod
domum Faciat tibi Dominus (8 Reg. 7).
Pozornie przeczy temu inny cytat, świadczący o zrozumieniu mechanizmów społecznych, które
obciążają warstwy najuboższe dodatkową pracą i wydatkami na wielkie budowle, rozpoczęte z inicjatywy
władców.
Kaznodzieja potępia Aleksandra Wielkiego za to, że zakładając Aleksandrię „dosyć tam płaczu ciężko
wycisnęła robota, wiele tam się krwawego potu z ubogich wylało [...] Wspaniałe miasto, okazałe obeliski,
wysokie kolumny, kiedy z [...] krwawym ubogich potem, znaczną ludzi ruiną powstaną [...] zawsze na
sławie fundatorowie upadają"173. Proponowaną lekcję odczytywania panegiryków jako pełnowartoś-
ciowych źródeł historii sztuki należy traktować jako wstępną próbę przyswojenia przez nią pewnej ilości
materiału dotychczas pomijanego lub nie wykorzystywanego w pełni.
168 Grzegorz Zacharyaszewicz, Kazanie zdobne Po... Antonim Kazimierzu z Ostrowa Ostrowskim, Arcy-Biskupie Gnieź-
nieńskim... dnia 26 Miesiąca Sierpnia Roku 1784 w Paryżu zmarłym, przy złożeniu serca Jego w kościele Parafialnym Skiemiewskim
Miane Przez... Roku 1784 dnia 5 listopada. W Łowiczu w Drukarni Nadwomey Prymacyalney, s. 10. Inne kazanie wygłosił W. Ol-
szewski, Kazanie na pogrzebie J.O. Xiecia Ostrowskiego dn. 4 Novembris 1784 w Skierniewicach, rkps w Bibliotece Kapituły Gnieź-
nieńskiej. Podaję za J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy aż do roku 1821, t. 4, Poznań 1892, s. 147.
169 S. Lorentz, Skierniewice w okresie klasycyzmu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. 6:1961 z. 1, s. 12, oraz D. Ka-
czmarzyk, Rzeźby nagrobkoive Jakuba Monaldiego, „Biuletyn Historii Sztuki", R. 14: 1952 nr 3, s. 72 (tamże wcześniejsza li-
teratura); S. Lorentz, Z dziejów katedry gnieźnieńskiej w XVIII w., „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. 6: 1961 z. 2,
ss. 158—159; T.S. Jaroszewski, O dwóch grupach polskich rezydencji miejskich w drugiej połowie XVIII wieku. Ze studiów nad
problematyką recepcji Palladio w Polsce, tamże, t. 11: 1966 z. 2, s. 174 i nn.; W. Puget, Wolbórz, Dzieje miasta i rezydencji biskupów
kujawskich, [w:] Sarmatia artistica, Warszawa 1968, s. 161—173.
170 Zacharyaszewicz, op. cit., s. 31, przyp. „i".
171 Zacharyaszewicz, op. cit., s. 49.
172 Aleksander Lorencowicz, Kazania Pogrzebnc Miane w Rożnych Żałobnych okazyach... W Kolcium [sic] Kaliskim So-
cietatis Iesu Drukowane. R.P. 1670, s. 16.
173 Rajmund Tworkowski, Sarmacka Heroina z Antenatów swoich... Konstancya z Tarlow... Mniszchowa... w kościele
Zamoyskim OO. Reformatów... 1740. Dnia 4 lutego. We Lwowie, w Drukarni Soc. Jesu, s. CV.