Rocznik Historii Sztuki (11.1976)

ADAM MIŁOBĘDZKI

Z PRAC NAD SYNTEZĄ ARCHITEKTURY POLSKIEJ XVII WIEKU*

I. WPROWADZENIE

Stulecie XVII przyniosło tak głębokie przeobrażenia krajobrazu artystycznego ziem polskich, że skutki
ich zaważyły na jego obliczu niemal po dzień dzisiejszy. W dziedzinie architektury przeobrażenia te wyraziły
się przede wszystkim niepomiernym wzrostem liczby budowli przemawiających intencjonalną sugestywnością
kształtów. Białe świątynie o kunsztownie piętrzących się fasadach oraz kubiczne pałace i dwory, szeroko roz-
siadłe między zgiełkliwym dziedzińcem a ujętą w geometryczne karby zielenią, były przewodnimi tematami
architektonicznymi tej epoki. W niektórych dzielnicach, szczególnie na kresach, pierwsze w ogóle obiekty
murowane wyrastały dopiero w tym wieku.

Równie istotne były przekształcenia w sferze, którą zwykliśmy nazywać stylistyczną. Jak wiele innych
zjawisk polskiego życia społecznego i kulturalnego, tak i formacje stylowe przeszły w ciągu XVII w. drogę,
o której można powiedzieć, że prowadziła od wielości do jedności zróżnicowanej. Około r. 1600 egzystowały
zgodnie obok siebie: późny gotyk, porenesans, parę nurtów manieryzmu, najwcześniejsza formacja baroku.
W sto lat później oblicze całej sztuki Rzeczypospolitej, mimo pewnych różnic dzielnicowych czy środowisko-
wych, było zdecydowanie barokowe. Co więcej, oceniając jej rozwój z perspektywy europejskiej, można twier-
dzić, że już wówczas krystalizowała się polska odmiana baroku, która miała tak barwnie rozkwitnąć w stu-
leciu następnym. Uformowanie się sztuki ogólnonarodowej, a nie tylko regionalnej, umożliwiła etniczna i kul-
turalna integracja społeczeństwa szlacheckiego dokonana u schyłku stulecia.

Objęcie architektury całego XVII w. jedną syntezą jej dziejów możliwe jest tylko ze względu na ciągłość
ewolucji, jaką w tym stuleciu ona przechodziła, po raz pierwszy nie zasklepiając swych osiągnięć w ciasnych
ramach poszczególnych środowisk. Odrębne początkowo nurty stylistyczne płynęły wartko, przeplatając się,
czasem odbiegając w boczne zakola, z biegiem lat łącząc się w coraz większe odnogi, by u schyłku stulecia
znaleźć ujście w jednym, szerokim nurcie sztuki polskiego baroku.

Ciągłość i kierunek przeobrażeń polskiej architektury, a właściwie całej sztuki XVII w. wskazuje na jej
najściślejsze związki z innymi dziedzinami ówczesnego życia. Aczkolwiek mechanizmy wzajemnych, zacho-
dzących w toku przemian oddziaływań zjawisk polityczno-ustrojowych, ekonomicznych i w szerokim rozu-
mieniu społecznych nie zostały dotąd w pełni wyjaśnione, uzmysłowienie sobie najbardziej dla Rzeczypospo-
litej charakterystycznych rysów tych zjawisk na pewno dopomaga w zrozumieniu swoistego oblicza naszej
sztuki i architektury.

1. Tło dziejowe

Niezwykle chyba ważnym i stale niedostatecznie podkreślanym jest fakt, że u progu XVII w. Rzeczpospo-
lita, a szczególnie Korona, nie odstawała w istocie tak bardzo od innych krajów europejskich, które przecież
także znacznie niekiedy różniły się między sobą pod względem ustrojowym, gospodarczym czy kulturalnym.
Nawet sarmatyzm był na tym etapie przede wszystkim doktryną literacko-historyczną o podobnym podłożu

* Cztery rozdziały składające się na niniejszy tekst wyjęte zostały z ukończonej ostatnio książki pt. Architektura polska
XVII wieku, która ukaże się jako IV tom serii Dzieje Sztuki Polskiej, wydawanej przez Instytut Sztuki PAN. Wybrane
rozdziały pochodzą z różnych części książki, a każdy z nich traktuje o innej klasie problemów. Pierwszy jest eseistycznym
wprowadzeniem, drugi — studium z dziejów architektury i sztuki, trzeci — monografią pewnej grupy dzieł, czwarty — zbiorczą
charakterystyką twórczości jednego architekta.