DOI Artikel:
Mossakowski, Stanisław: Drzwi Gnieźnieńskie a Kronika Polska mistrza Wincentego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14268#0007
Rocznik Historii Sztuki, t. XII
Ossolineum 1981
PL ISSN 0080-3472
STANISŁAW MOSSAKOWSKI
DRZWI GNIEŹNIEŃSKIE A »KRONIKA POLSKA« MISTRZA WINCENTEGO*
W drugiej połowie dwunastego wieku powstały w Polsce dwa wybitne dzieła naszej kultury artystycznej
i umysłowej: brązowe podwoje katedry w Gnieźnie i Kronika Polska mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem;
pierwsze — datowane na lata siedemdziesiąte omawianego stulecia1, drugie — z końca wieku, rozpoczęte
zapewne we wczesnych latach dziewięćdziesiątych2. Oba, przedmiot wielu gruntownych opracowań naukowych
od prawie dwóch stuleci, były z reguły rozpatrywane oddzielnie3. Stało się to tak dalece obowiązującą zasadą,
że np. w dwutomowym zbiorze studiów poświęconych Drzwiom Gnieźnieńskim, wydanym w latach 1956—1959,
mistrz Wincenty wzmiankowany jest zaledwie kilka razy, zawsze incydentalnie4, a z kolei w starannym wydaniu
polskiego tłumaczenia Kadłubkowej Kroniki z r. 1974 dobierający liczne ilustracje całkowicie pominęli materiał
wizualny, jakiego mogła im dostarczyć dekoracja gnieźnieńskich podwoi5. Tymczasem oba dzieła, o niezwykle
bogatej wymowie formalnej i treściowej, choć utwory różnych sztuk - - plastyki i literatury, zdradzają — jak
się zdaje — pewne powiązania ideowe. Podjęta tu próba ujawnienia tych powiązań rzucić powinna nieco światła
na rodzimy kontekst kulturowy obu arcydzieł, które mimo całej naszej wiedzy o epoce pozostają ciągle jeszcze
na polskim gruncie jakby zawieszone w próżni.
Na wstępie należy jednak przypomnieć, iż związki pomiędzy dziełami plastyki i literatury, odwieczne w dzie-
jach kultury naszego kontynentu, były szczególnie aktualne właśnie w dwunastym stuleciu, epoce której litera-
tura posługiwała się z upodobaniem stylem tak obrazowym, że niekiedy sugerował on wprost przedstawienia
plastyczne6, a z kolei rzeźba, zwana romańską, charakteryzowała się specyficzną literackością przejawianą
w narracyjnej opisowości. Dekorację dwunastowiecznych świątyń współczesny im uczony Alan z Lille nazwał
nieprzypadkowo „littera laicorum"7; rzeszom niepiśmiennych, objaśniana słownie przez kaznodziejów, zastę-
powała ona bowiem teksty pisane, a z kolei widzom wykształconym niemal machinalnie zwykła się była koja-
rzyć z odpowiednimi fragmentami utworów pióra. Kamienie kościołów romańskich bardziej niż jakichkolwiek
innych rzeczywiście „przemawiały" do patrzącego, a znajomość tradycji literackiej była w całym średniowieczu
nieporównanie większa niż znajomość tradycji wizualnej.
* Napisany z przeznaczeniem do zbioru studiów pt. Sztuka jako świadectwo czasu (Wydawnictwo Arkady), gdzie otrzyma
pełny zestaw ilustracji, artykuł niniejszy był referowany na posiedzeniu Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk w dniu
12 marca 1977 r.
1 M. Morelowski, Drzwi Gnieźnieńskie, ich związki ze sztuką obcą a problem rodzimości, [w:] Drzwi Gnieźnieńskie, praca
zbiorowa pod red. M. Walickiego, t. 1, Wrocław 1956, s. 42—100 (w szczególności s. 66 — 72); A. Gieysztor, Drzwi Gnieźnieńskie
jako wyraz polskiej świadomości narodowościowej w XII wieku, [w:] tamże, s. 1 — 19 (w szczególności s. 16 — 18); S. Wiliński, Nad
monogramem Drzwi Gnieźnieńskich, [w:] tamże, s. 120—122; J. Stiennon, La Pologne et le pays mosan au moyen âge, ,, Cahiers de
Civilisation Médiévale", 4, 1961, s. 467; J. S. Pasierb, Próba syntezy treści ideowych Drzwi Gnieźnieńskich, „Biuletyn Historii
Sztuki", t. 30, 1968, s. 241.
2 M. Plezia, Kronika Kadłubkana tle renesansu XII wieku, „Znak", t. 14, 1962, s. 979; B. Kiirbis, Wstęp [do:] Mistrza Wincente-
go Kronika Polska, tłumaczyli K. Abgarowicz i B. Kiirbis, Warszawa 1974 [dalej cyt. jako Kiirbis, Wstęp], s. 22 — 24, 38; A. Bogucki,
Terminologia polityczna w Kronice mistrza Wincentego, „Studia Źródłoznawcze, t. 20, 1976, s. 59.
3 Podstawową literaturę przedmiotu cytują: w odniesieniu do Drzwi Gnieźnieńskich — M. Pietrusińska, [w:] Sztuka polska
przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Walickiego, Warszawa 1971, s. 690 — 691 ; a w odniesieniu do Kroniki
mistrza Wincentego — Bibliografia literatury polskiej. „Nowy Korbut", t. 2, Warszawa 1964, s. 299-302.
4 Gieysztor, op. cit., s. 9, 11, 15, 18; Z. Kępiński, Symbolika Drzwi Gnieźnieńskich, [w:] Drzwi Gnieźnieńskie, t. 2, Wrocław
1959, s. 273. Por. także Morelowski, op. cit., s. 74 przypis 59.
5 Mistrza Wincentego Kronika Polska [dalej cyt. jako Kiirbis, Kronika. Z wydania tego pochodzi też większość cytatów z dzieła
Kadłubka, przytaczanych w języku polskim w niniejszej pracy].
6 Por. m. in. M. T. d'Alverny, Maître Alain „Nova et vetera", [w:] Entretiens sur la renaissance du 12e siècle, Paris 1968, s. 134.
7 d'Alverny, tamże, s. 167 (w dyskusji).
Ossolineum 1981
PL ISSN 0080-3472
STANISŁAW MOSSAKOWSKI
DRZWI GNIEŹNIEŃSKIE A »KRONIKA POLSKA« MISTRZA WINCENTEGO*
W drugiej połowie dwunastego wieku powstały w Polsce dwa wybitne dzieła naszej kultury artystycznej
i umysłowej: brązowe podwoje katedry w Gnieźnie i Kronika Polska mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem;
pierwsze — datowane na lata siedemdziesiąte omawianego stulecia1, drugie — z końca wieku, rozpoczęte
zapewne we wczesnych latach dziewięćdziesiątych2. Oba, przedmiot wielu gruntownych opracowań naukowych
od prawie dwóch stuleci, były z reguły rozpatrywane oddzielnie3. Stało się to tak dalece obowiązującą zasadą,
że np. w dwutomowym zbiorze studiów poświęconych Drzwiom Gnieźnieńskim, wydanym w latach 1956—1959,
mistrz Wincenty wzmiankowany jest zaledwie kilka razy, zawsze incydentalnie4, a z kolei w starannym wydaniu
polskiego tłumaczenia Kadłubkowej Kroniki z r. 1974 dobierający liczne ilustracje całkowicie pominęli materiał
wizualny, jakiego mogła im dostarczyć dekoracja gnieźnieńskich podwoi5. Tymczasem oba dzieła, o niezwykle
bogatej wymowie formalnej i treściowej, choć utwory różnych sztuk - - plastyki i literatury, zdradzają — jak
się zdaje — pewne powiązania ideowe. Podjęta tu próba ujawnienia tych powiązań rzucić powinna nieco światła
na rodzimy kontekst kulturowy obu arcydzieł, które mimo całej naszej wiedzy o epoce pozostają ciągle jeszcze
na polskim gruncie jakby zawieszone w próżni.
Na wstępie należy jednak przypomnieć, iż związki pomiędzy dziełami plastyki i literatury, odwieczne w dzie-
jach kultury naszego kontynentu, były szczególnie aktualne właśnie w dwunastym stuleciu, epoce której litera-
tura posługiwała się z upodobaniem stylem tak obrazowym, że niekiedy sugerował on wprost przedstawienia
plastyczne6, a z kolei rzeźba, zwana romańską, charakteryzowała się specyficzną literackością przejawianą
w narracyjnej opisowości. Dekorację dwunastowiecznych świątyń współczesny im uczony Alan z Lille nazwał
nieprzypadkowo „littera laicorum"7; rzeszom niepiśmiennych, objaśniana słownie przez kaznodziejów, zastę-
powała ona bowiem teksty pisane, a z kolei widzom wykształconym niemal machinalnie zwykła się była koja-
rzyć z odpowiednimi fragmentami utworów pióra. Kamienie kościołów romańskich bardziej niż jakichkolwiek
innych rzeczywiście „przemawiały" do patrzącego, a znajomość tradycji literackiej była w całym średniowieczu
nieporównanie większa niż znajomość tradycji wizualnej.
* Napisany z przeznaczeniem do zbioru studiów pt. Sztuka jako świadectwo czasu (Wydawnictwo Arkady), gdzie otrzyma
pełny zestaw ilustracji, artykuł niniejszy był referowany na posiedzeniu Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk w dniu
12 marca 1977 r.
1 M. Morelowski, Drzwi Gnieźnieńskie, ich związki ze sztuką obcą a problem rodzimości, [w:] Drzwi Gnieźnieńskie, praca
zbiorowa pod red. M. Walickiego, t. 1, Wrocław 1956, s. 42—100 (w szczególności s. 66 — 72); A. Gieysztor, Drzwi Gnieźnieńskie
jako wyraz polskiej świadomości narodowościowej w XII wieku, [w:] tamże, s. 1 — 19 (w szczególności s. 16 — 18); S. Wiliński, Nad
monogramem Drzwi Gnieźnieńskich, [w:] tamże, s. 120—122; J. Stiennon, La Pologne et le pays mosan au moyen âge, ,, Cahiers de
Civilisation Médiévale", 4, 1961, s. 467; J. S. Pasierb, Próba syntezy treści ideowych Drzwi Gnieźnieńskich, „Biuletyn Historii
Sztuki", t. 30, 1968, s. 241.
2 M. Plezia, Kronika Kadłubkana tle renesansu XII wieku, „Znak", t. 14, 1962, s. 979; B. Kiirbis, Wstęp [do:] Mistrza Wincente-
go Kronika Polska, tłumaczyli K. Abgarowicz i B. Kiirbis, Warszawa 1974 [dalej cyt. jako Kiirbis, Wstęp], s. 22 — 24, 38; A. Bogucki,
Terminologia polityczna w Kronice mistrza Wincentego, „Studia Źródłoznawcze, t. 20, 1976, s. 59.
3 Podstawową literaturę przedmiotu cytują: w odniesieniu do Drzwi Gnieźnieńskich — M. Pietrusińska, [w:] Sztuka polska
przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Walickiego, Warszawa 1971, s. 690 — 691 ; a w odniesieniu do Kroniki
mistrza Wincentego — Bibliografia literatury polskiej. „Nowy Korbut", t. 2, Warszawa 1964, s. 299-302.
4 Gieysztor, op. cit., s. 9, 11, 15, 18; Z. Kępiński, Symbolika Drzwi Gnieźnieńskich, [w:] Drzwi Gnieźnieńskie, t. 2, Wrocław
1959, s. 273. Por. także Morelowski, op. cit., s. 74 przypis 59.
5 Mistrza Wincentego Kronika Polska [dalej cyt. jako Kiirbis, Kronika. Z wydania tego pochodzi też większość cytatów z dzieła
Kadłubka, przytaczanych w języku polskim w niniejszej pracy].
6 Por. m. in. M. T. d'Alverny, Maître Alain „Nova et vetera", [w:] Entretiens sur la renaissance du 12e siècle, Paris 1968, s. 134.
7 d'Alverny, tamże, s. 167 (w dyskusji).