DOI Artikel:
Jurkowlaniec, Tadeusz: Nagrobki przedromańskie i romańskie w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14268#0017
Rocznik Historii Sztuki, t. XII
Ossolineum 1981
PL ISSN 0080-3472
TADEUSZ JURKOWLANIEC
NAGROBKI PRZEDROMAŃSKIE I ROMAŃSKIE W POLSCE*
Nagrobki przedromańskie i romańskie, w porównaniu z innymi rodzajami rzemiosła kamieniarskiego i rzeźb
tego okresu w Polsce, występują dosyć licznie; nie budziły jednak większego zainteresowania nauki1. W skąpej
literaturze przedmiotu osobne miejsce zajmuje artykuł Piotra Skubiszewskiego2 — monografia płyty nagrobnej
w Trzemesznie, przynosząca jednocześnie nową interpretację odwzorowania krzyża procesyjnego, głównego
motywu dekoracji wielu nagrobków romańskich.
Zabytki będące przedmiotem niniejszego artykułu3 zostały omówione w porządku typologicznym. W przy-
padku pracy, w której po raz pierwszy zbiera się i porządkuje dzieła o niezbyt wysokich wartościach artysty-
cznych, pojęcia typologiczne wydają się najbardziej przydatnym instrumentem wyróżniania poszczególnych
obiektów. Nagrobki te stanowią klasę pochodną wyodrębnioną (na podstawie określeń czasu i przestrzeni)
z klasy macierzystej, wyczerpywanej przez zabytki sztuki sepulkralnej, upamiętniające miejsce pochowania
zmarłego4. Ze względu na formę nagrobka należy rozróżnić dwa zespoły typologiczne: tumb i płyt nagrobnych.
Ponieważ szczątkowy stan zachowania oraz sporadyczne występowanie tumb uniemożliwia dalsze porządko-
wanie pierwszego zespołu, w następnym etapie systematyzacji wypadnie bliżej zająć się płytami nagrobnymi.
Wygląd naczelnego motywu dekoracji pozwala wyróżnić następujące typy płyt: ramowe, z krzyżem, z atrybu-
tami stanu lub urzędu, z postacią ludzką. W stosunku do każdego typu, w celu ostatecznego uporządkowania
zabytków, można zastosować zespół kryteriów: 1) kształt płyty, 2) środki techniczno-artystyczne, 3) wygląd
przedmiotu przedstawienia, 4) inne elementy dekoracji5.
Zmiana obrządku ciałopalnego na szkieletowy, jaka nastąpiła u plemion polskich ok. poł. X w., motywowana
jest najczęściej przyjęciem chrześcijaństwa6. Wprowadzenie na obszar Słowiańszczyzny Zachodniej nowego
* Artykuł jest skróconą wersją pracy magisterskiej złożonej w 1976 r. w Instytucie Historii Sztuki UW. Praca powstała na Semi-
narium Historii Sztuki Średniowiecznej kierowanym przez prof. dr. Piotra Skubiszewskiego. Profesorowi oraz innym osobom, z któ-
rych rad i doświadczenia korzystałem — szczególnie dr Krystynie Białoskórskiej — gorąco dziękuję za pomoc okazaną mi w trakcie
zbielania materiałów, pisania tekstu i przygotowania artykułu do druku.
1 Omawiane zabytki odnotowywano w katalogach zabytków, wzmiankowano w sprawozdaniach z badań archeologicznych
i prac konserwatorskich, w monografiach kościołów, w których się one znajdują, oraz w syntezach dziejów sztuki polskiej i archeologii
wczesnośredniowiecznej. Podstawową literaturę podaje M. Pietrusińska, Katalog i bibliografia zabytków, [w:] Sztuka polska przed-
romańska i romańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Walickiego, vol. 2, Warszawa 1971.
2 P. Skubiszewski, Romańska płyta nagrobna w Trzemesznie i symbolika nagrobków z przedstawieniem krzyża procesyjnego,
[w:] Ars una, prace z historii sztuki pod red. E. Iwanoyki, Poznań 1976, s. 19 — 48.
3 Terminem „nagrobek" określam trwałe upamiętnienie miejsca pochowania zmarłego w formie pomnika, który może przybie-
rać postać struktury wzniesionej ponad poziom posadzki kościoła lub opracowanej plastycznie płyty nagrobnej. Ramy czasowe
epoki obejmują okres od poł. X do poł. XIII stulecia — z cezurą na przełomie 30 i 40 lat XI w. Uwzględniam również zabytki póź-
niejsze, których formy są charakterystyczne dla nagrobków romańskich. Zasięg geograficzny ich występowania wyznaczają dzisiejsze
granice państwa.
4 Por. J. Kębłowski, Klasyfikacja sztuk plastycznych, [w:] Wstęp do historii sztuki. Przedmiot — metodologia — zawód, t. 1,
pod red. P. Skubiszewskiego, Warszawa 1973, s. 69 — 106.
5 Kryteria 2, 3 i 4 zaproponował Skubiszewski {pp. cit., s. 22 i przyp. 8 — 10).
6 Por. J. Kostrzewski, Przemiany w kulturze plemion polskich w okresie powstawania państwa, [w:] Początki państwa polskiego.
Księga Tysiąclecia, t. II: Społeczeństwo i kultura, pod red. K. Tymienieckiego, Poznań 1962, s. 12; E. Dąbrowska, Z zagadnień
kształtowania się obrządku szkieletowego u Słowian zachodnich we wczesnym średniowieczu, „Sprawozdania PAN 1967", Kraków
1968, s. 37—40; H. Zoll-Adamikowa, Małopolskie cmentarzyska z X—XII w. a kwestia recepcji chrześcijaństwa w Małopolsce,
„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", XV, 1967, s. 41—54; ta sama, Wczesnośredniowieczne cmetarzyska szkieletowe Mało-
polski, cz. 2: Analizy, Wrocław—Warszawa—Kraków —Gdańsk 1971, s. 139 i п.; W. Hensel, U źródeł Polski średniowiecznej,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 233-236.
Ossolineum 1981
PL ISSN 0080-3472
TADEUSZ JURKOWLANIEC
NAGROBKI PRZEDROMAŃSKIE I ROMAŃSKIE W POLSCE*
Nagrobki przedromańskie i romańskie, w porównaniu z innymi rodzajami rzemiosła kamieniarskiego i rzeźb
tego okresu w Polsce, występują dosyć licznie; nie budziły jednak większego zainteresowania nauki1. W skąpej
literaturze przedmiotu osobne miejsce zajmuje artykuł Piotra Skubiszewskiego2 — monografia płyty nagrobnej
w Trzemesznie, przynosząca jednocześnie nową interpretację odwzorowania krzyża procesyjnego, głównego
motywu dekoracji wielu nagrobków romańskich.
Zabytki będące przedmiotem niniejszego artykułu3 zostały omówione w porządku typologicznym. W przy-
padku pracy, w której po raz pierwszy zbiera się i porządkuje dzieła o niezbyt wysokich wartościach artysty-
cznych, pojęcia typologiczne wydają się najbardziej przydatnym instrumentem wyróżniania poszczególnych
obiektów. Nagrobki te stanowią klasę pochodną wyodrębnioną (na podstawie określeń czasu i przestrzeni)
z klasy macierzystej, wyczerpywanej przez zabytki sztuki sepulkralnej, upamiętniające miejsce pochowania
zmarłego4. Ze względu na formę nagrobka należy rozróżnić dwa zespoły typologiczne: tumb i płyt nagrobnych.
Ponieważ szczątkowy stan zachowania oraz sporadyczne występowanie tumb uniemożliwia dalsze porządko-
wanie pierwszego zespołu, w następnym etapie systematyzacji wypadnie bliżej zająć się płytami nagrobnymi.
Wygląd naczelnego motywu dekoracji pozwala wyróżnić następujące typy płyt: ramowe, z krzyżem, z atrybu-
tami stanu lub urzędu, z postacią ludzką. W stosunku do każdego typu, w celu ostatecznego uporządkowania
zabytków, można zastosować zespół kryteriów: 1) kształt płyty, 2) środki techniczno-artystyczne, 3) wygląd
przedmiotu przedstawienia, 4) inne elementy dekoracji5.
Zmiana obrządku ciałopalnego na szkieletowy, jaka nastąpiła u plemion polskich ok. poł. X w., motywowana
jest najczęściej przyjęciem chrześcijaństwa6. Wprowadzenie na obszar Słowiańszczyzny Zachodniej nowego
* Artykuł jest skróconą wersją pracy magisterskiej złożonej w 1976 r. w Instytucie Historii Sztuki UW. Praca powstała na Semi-
narium Historii Sztuki Średniowiecznej kierowanym przez prof. dr. Piotra Skubiszewskiego. Profesorowi oraz innym osobom, z któ-
rych rad i doświadczenia korzystałem — szczególnie dr Krystynie Białoskórskiej — gorąco dziękuję za pomoc okazaną mi w trakcie
zbielania materiałów, pisania tekstu i przygotowania artykułu do druku.
1 Omawiane zabytki odnotowywano w katalogach zabytków, wzmiankowano w sprawozdaniach z badań archeologicznych
i prac konserwatorskich, w monografiach kościołów, w których się one znajdują, oraz w syntezach dziejów sztuki polskiej i archeologii
wczesnośredniowiecznej. Podstawową literaturę podaje M. Pietrusińska, Katalog i bibliografia zabytków, [w:] Sztuka polska przed-
romańska i romańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Walickiego, vol. 2, Warszawa 1971.
2 P. Skubiszewski, Romańska płyta nagrobna w Trzemesznie i symbolika nagrobków z przedstawieniem krzyża procesyjnego,
[w:] Ars una, prace z historii sztuki pod red. E. Iwanoyki, Poznań 1976, s. 19 — 48.
3 Terminem „nagrobek" określam trwałe upamiętnienie miejsca pochowania zmarłego w formie pomnika, który może przybie-
rać postać struktury wzniesionej ponad poziom posadzki kościoła lub opracowanej plastycznie płyty nagrobnej. Ramy czasowe
epoki obejmują okres od poł. X do poł. XIII stulecia — z cezurą na przełomie 30 i 40 lat XI w. Uwzględniam również zabytki póź-
niejsze, których formy są charakterystyczne dla nagrobków romańskich. Zasięg geograficzny ich występowania wyznaczają dzisiejsze
granice państwa.
4 Por. J. Kębłowski, Klasyfikacja sztuk plastycznych, [w:] Wstęp do historii sztuki. Przedmiot — metodologia — zawód, t. 1,
pod red. P. Skubiszewskiego, Warszawa 1973, s. 69 — 106.
5 Kryteria 2, 3 i 4 zaproponował Skubiszewski {pp. cit., s. 22 i przyp. 8 — 10).
6 Por. J. Kostrzewski, Przemiany w kulturze plemion polskich w okresie powstawania państwa, [w:] Początki państwa polskiego.
Księga Tysiąclecia, t. II: Społeczeństwo i kultura, pod red. K. Tymienieckiego, Poznań 1962, s. 12; E. Dąbrowska, Z zagadnień
kształtowania się obrządku szkieletowego u Słowian zachodnich we wczesnym średniowieczu, „Sprawozdania PAN 1967", Kraków
1968, s. 37—40; H. Zoll-Adamikowa, Małopolskie cmentarzyska z X—XII w. a kwestia recepcji chrześcijaństwa w Małopolsce,
„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", XV, 1967, s. 41—54; ta sama, Wczesnośredniowieczne cmetarzyska szkieletowe Mało-
polski, cz. 2: Analizy, Wrocław—Warszawa—Kraków —Gdańsk 1971, s. 139 i п.; W. Hensel, U źródeł Polski średniowiecznej,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 233-236.