DOI Artikel:
Jurkowlaniec, Tadeusz: Nagrobki przedromańskie i romańskie w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14268#0018
16
TADEUSZ JURKOWLANIEC
kultu religijnego spowodowało również recepcję zasad odnoszących się do lokalizacji grobów7. Istniały dwa
zasadnicze miejsca grzebania zmarłych chrześcijan : cmentarz lub wnętrze budowli sakralnej. Pochówek w kościele
był prawnie i zwyczajowo zastrzeżony dla dostojników świeckich i duchownych8. W zależności od tego, gdzie
były zlokalizowane groby — na cmentarzu czy w budowli sakralnej — istniały dwa różne sposoby ich oznaczania.
Miejsce pochówku na cmentarzu wskazywały z reguły kopczyki usypane z ziemi9, natomiast wewnątrz kościo-
ła — nagrobki. Przyjmowały one różne formy, od występującego najczęściej prostego oznaczenia grobu za pomocą
płyty do nagrobka wzniesionego ponad poziom posadzki10. Formę nagrobka określały do pewnego stopnia
zwyczaje i przepisy kościelne. Jakkolwiek już od schyłku VIII w. zabraniano, aby groby wznosiły się ponad
poziom posadzki11, wyjątek stanowiły miejsca pochówku świętych lub władców, oznaczone nagrobkami w for-
mie tumb, pozbawionych początkowo dekoracji12.
Do naszych czasów nie zachował się w stanie nienaruszonym żaden grób członka dynastii piastowskiej
zmarłego przed pol. XIII w. Dziś zaledwie można wskazać kościoły, w których pogrzebano kilkunastu pierw-
szych władców polskich. Wybór miejscowości i miejsca pochówku był uwarunkowany ówczesną sytuacją poli-
tyczną, znaczeniem administracyjnym poszczególnych ośrodków, tradycją, wreszcie względami religijnymi.
Kościołem grzebalnym pierwszych władców Polski była katedra poznańska13. W dobie rozbicia dzielnico-
wego do tradycji grzebania władców w tym kościele nawiązali Piastowie z linii wielkopolskiej14. Niektórzy
z nich zostali pochowani w kolegiacie w Kaliszu, miejsce spoczynku innych jest niepewne lub nieznane15. Nie
wiadomo, gdzie pogrzebano zmarłego na obczyźnie Bolesława Szczodrego16. Groby jego następców — Włady-
sława Hermana i Bolesława Krzywoustego — znajdowały się w Płocku17. Książęta siedzący w Płocku byli
chowani w tamtejszej katedrze18. Panujących z linii małopolskiej grzebano w katedrze krakowskiej19. Proto-
plasta Piastów śląskich, Władysław II Wygnaniec, „czwartego czerwca (1159) zmarł i został pochowany w Alten-
burgu"20. Groby jego licznych potomków, lokalizowane z reguły w kościołach przez nich fundowanych, ozna-
czone były nagrobkami gotyckimi21.
Dotychczas nie prowadzono specjalnych badań mających na celu odnalezienie i zidentyfikowanie pierwot-
nych miejsc pochówków władców polskich22. W trakcie prac archeologicznych odnaleziono kilka grobów pierw-
7 Por. źródła pisane dla obszaru zamieszkanego przez plemiona czeskie : V. Vanëcek, Novy text (varianta) Dekretu Bretislavovych
zr. 1039, „Slavia Antiqua", III, 1952,s. 134; К os masa Kronika Czechów, ks. III, 1, przetłumaczyła, wstęp i komentarze орг. M. Woj-
ciechowska, Warszawa 1968, s. 313, 314. — Do Pomorza Zachodniego: Ebo, Żywot św. Ottona biskupa bamberskiego, II, 12, wyd.
J. Wikarjak i K. Liman, [w:] Pomniki dziejowe Polski, seria II, t. VII, cz. 2, Warszawa 1969, s. 74, 75.
8 P. Hofmeister, Das Gotteshaus ais Begrdbnisstatte, ,,Archiv fiir Katholisches Kirchenrecht", CXI, 1931, s. 450—474; A. Ber-
nard, La sépulture en droit canonique du Décret Gratien au Concile de Trente, Paris 1933 (diss.), s. 16—28. Por. również: F. Zoepfl,
Bestattung, [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, herausgegeben von O. Schmitt (cyt. dalej : RDK), Bd. II, Stuttgart-Waldsee
1948, szp. 332-355.
9 Zoepfl, op. cit., szp. 348. Zdaje się to potwierdzać wypowiedź Durandusa: „Tumulus dicitur, quasi tumens tellus quoniam
homine in terre sepulto terra aliquamtulum elevatur" (Lib. I, cap. V, 8).
10 Fypy nagrobków z obszaru Niemiec przedstawia E. Borgwardt, Die Typen des mittelaîterlichen Grabmals in Deutschland,
Schramberg 1939 (diss.), z obszaru Francji — W. Franzius, Das mittelalterliche Grabmal in Frankreich. Grabmalstypen im 12. und 13.
Jahrhundert, ihre Entstehung und Deutung, maszynopis 1955 (diss., Uniwersytet w Tybindze).
11 Teodulf bp. Orleanu w swoim rozporządzeniu z 787 r. nakazał m. in., aby groby nie wznosiły się nad poziom posadzki (J. D.
Mansi, Sacromm conciliorum nova et amplissima collectio, t. XIV, szp. 836). Z późniejszych rozporządzeń warto przypomnieć ustawę
kapituły generalnej cystersów z 1194 r. (H. Ot te, Handbuch der kirchlichen Kunst-Archaologie des deutschen Mittelalters, Leipzig
1883, s. 335, przyp. 2), cytowaną ostatnio przez K. Baucha (K. Bauch, Das mittelalterliche Grabbild. Figurliche Grabmaler des 11.
bis 15. Jahrhunderts in Europa, Berlin — New York 1976, s. 6, 7).
12 M. W. M o sel, Die Anfànge des plastischen Figurengrabmales in Deutschland. Untersuchung zu den Problemen der Entstehung
und Deutung im 12. Jahrhundert, Wurzburg 1970 (diss.), s. 26.
13 Według tradycji pochowano tam Mieszka I (zm. 992), Bolesława Chrobrego (zm. 1025), Mieszka II (zm. 1034) i Kazimierza
Odnowiciela (zm. 1054), Z. Kaczmarczyk, Rola Poznania w państwie pierwszych Piastów, [w:] Początki państwa polskiego...,
t. II, s. 97.
14 Ibidem, s. 98.
15 W Kaliszu: Mieszko Mieszkowic (zm. 1193) i Mieszko Stary (zm. 1202) — Kronika Wielkopolska (51), орг. B. Kurbisówna,
[w:] Pomniki dziejowe Polski, seria II, t. VIII, cz. 2, Warszawa 1970, s. 76. Nie wiadomo, gdzie pogrzebano Władysława Laskono-
giego, Bolesława ks. kujawskiego i Ziemomysła syna Władysława Odonica.
16 Por. A. Wędzki, Ossiach 2, [w:] Słownik starożytności słowiańskich (cyt. dalej : SSS), t. 3, pod red. Wł. Kowalenki, G. Labudy,
Z. Stiebera, Wrocław —Warszawa—Kraków 1967, s. 547.
17 J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1969, s. 253 — 254, 410.
18 Np. Leszek Mazowiecki (zm. 1186) — Długosz, op. cit., t. III, s. 176; Konrad Mazowiecki (zm. 1247) — ibidem, t. IV, s. 75.
19 Ibidem, t. III, s. 122, 197, 310-311.
20 Ibidem, s. 83-84.
21 J. Kębłowski, Treści ideowe gotyckich nagrobków na Śląsku, Poznań 1970, s. 138 — 142 (Aneks).
22 Por. A. Żaki, Groby piastowskich władców polskich (perspektywy badawcze), „Sprawozdania PAN 1968", Kraków 1969,
s. 424-426.
TADEUSZ JURKOWLANIEC
kultu religijnego spowodowało również recepcję zasad odnoszących się do lokalizacji grobów7. Istniały dwa
zasadnicze miejsca grzebania zmarłych chrześcijan : cmentarz lub wnętrze budowli sakralnej. Pochówek w kościele
był prawnie i zwyczajowo zastrzeżony dla dostojników świeckich i duchownych8. W zależności od tego, gdzie
były zlokalizowane groby — na cmentarzu czy w budowli sakralnej — istniały dwa różne sposoby ich oznaczania.
Miejsce pochówku na cmentarzu wskazywały z reguły kopczyki usypane z ziemi9, natomiast wewnątrz kościo-
ła — nagrobki. Przyjmowały one różne formy, od występującego najczęściej prostego oznaczenia grobu za pomocą
płyty do nagrobka wzniesionego ponad poziom posadzki10. Formę nagrobka określały do pewnego stopnia
zwyczaje i przepisy kościelne. Jakkolwiek już od schyłku VIII w. zabraniano, aby groby wznosiły się ponad
poziom posadzki11, wyjątek stanowiły miejsca pochówku świętych lub władców, oznaczone nagrobkami w for-
mie tumb, pozbawionych początkowo dekoracji12.
Do naszych czasów nie zachował się w stanie nienaruszonym żaden grób członka dynastii piastowskiej
zmarłego przed pol. XIII w. Dziś zaledwie można wskazać kościoły, w których pogrzebano kilkunastu pierw-
szych władców polskich. Wybór miejscowości i miejsca pochówku był uwarunkowany ówczesną sytuacją poli-
tyczną, znaczeniem administracyjnym poszczególnych ośrodków, tradycją, wreszcie względami religijnymi.
Kościołem grzebalnym pierwszych władców Polski była katedra poznańska13. W dobie rozbicia dzielnico-
wego do tradycji grzebania władców w tym kościele nawiązali Piastowie z linii wielkopolskiej14. Niektórzy
z nich zostali pochowani w kolegiacie w Kaliszu, miejsce spoczynku innych jest niepewne lub nieznane15. Nie
wiadomo, gdzie pogrzebano zmarłego na obczyźnie Bolesława Szczodrego16. Groby jego następców — Włady-
sława Hermana i Bolesława Krzywoustego — znajdowały się w Płocku17. Książęta siedzący w Płocku byli
chowani w tamtejszej katedrze18. Panujących z linii małopolskiej grzebano w katedrze krakowskiej19. Proto-
plasta Piastów śląskich, Władysław II Wygnaniec, „czwartego czerwca (1159) zmarł i został pochowany w Alten-
burgu"20. Groby jego licznych potomków, lokalizowane z reguły w kościołach przez nich fundowanych, ozna-
czone były nagrobkami gotyckimi21.
Dotychczas nie prowadzono specjalnych badań mających na celu odnalezienie i zidentyfikowanie pierwot-
nych miejsc pochówków władców polskich22. W trakcie prac archeologicznych odnaleziono kilka grobów pierw-
7 Por. źródła pisane dla obszaru zamieszkanego przez plemiona czeskie : V. Vanëcek, Novy text (varianta) Dekretu Bretislavovych
zr. 1039, „Slavia Antiqua", III, 1952,s. 134; К os masa Kronika Czechów, ks. III, 1, przetłumaczyła, wstęp i komentarze орг. M. Woj-
ciechowska, Warszawa 1968, s. 313, 314. — Do Pomorza Zachodniego: Ebo, Żywot św. Ottona biskupa bamberskiego, II, 12, wyd.
J. Wikarjak i K. Liman, [w:] Pomniki dziejowe Polski, seria II, t. VII, cz. 2, Warszawa 1969, s. 74, 75.
8 P. Hofmeister, Das Gotteshaus ais Begrdbnisstatte, ,,Archiv fiir Katholisches Kirchenrecht", CXI, 1931, s. 450—474; A. Ber-
nard, La sépulture en droit canonique du Décret Gratien au Concile de Trente, Paris 1933 (diss.), s. 16—28. Por. również: F. Zoepfl,
Bestattung, [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, herausgegeben von O. Schmitt (cyt. dalej : RDK), Bd. II, Stuttgart-Waldsee
1948, szp. 332-355.
9 Zoepfl, op. cit., szp. 348. Zdaje się to potwierdzać wypowiedź Durandusa: „Tumulus dicitur, quasi tumens tellus quoniam
homine in terre sepulto terra aliquamtulum elevatur" (Lib. I, cap. V, 8).
10 Fypy nagrobków z obszaru Niemiec przedstawia E. Borgwardt, Die Typen des mittelaîterlichen Grabmals in Deutschland,
Schramberg 1939 (diss.), z obszaru Francji — W. Franzius, Das mittelalterliche Grabmal in Frankreich. Grabmalstypen im 12. und 13.
Jahrhundert, ihre Entstehung und Deutung, maszynopis 1955 (diss., Uniwersytet w Tybindze).
11 Teodulf bp. Orleanu w swoim rozporządzeniu z 787 r. nakazał m. in., aby groby nie wznosiły się nad poziom posadzki (J. D.
Mansi, Sacromm conciliorum nova et amplissima collectio, t. XIV, szp. 836). Z późniejszych rozporządzeń warto przypomnieć ustawę
kapituły generalnej cystersów z 1194 r. (H. Ot te, Handbuch der kirchlichen Kunst-Archaologie des deutschen Mittelalters, Leipzig
1883, s. 335, przyp. 2), cytowaną ostatnio przez K. Baucha (K. Bauch, Das mittelalterliche Grabbild. Figurliche Grabmaler des 11.
bis 15. Jahrhunderts in Europa, Berlin — New York 1976, s. 6, 7).
12 M. W. M o sel, Die Anfànge des plastischen Figurengrabmales in Deutschland. Untersuchung zu den Problemen der Entstehung
und Deutung im 12. Jahrhundert, Wurzburg 1970 (diss.), s. 26.
13 Według tradycji pochowano tam Mieszka I (zm. 992), Bolesława Chrobrego (zm. 1025), Mieszka II (zm. 1034) i Kazimierza
Odnowiciela (zm. 1054), Z. Kaczmarczyk, Rola Poznania w państwie pierwszych Piastów, [w:] Początki państwa polskiego...,
t. II, s. 97.
14 Ibidem, s. 98.
15 W Kaliszu: Mieszko Mieszkowic (zm. 1193) i Mieszko Stary (zm. 1202) — Kronika Wielkopolska (51), орг. B. Kurbisówna,
[w:] Pomniki dziejowe Polski, seria II, t. VIII, cz. 2, Warszawa 1970, s. 76. Nie wiadomo, gdzie pogrzebano Władysława Laskono-
giego, Bolesława ks. kujawskiego i Ziemomysła syna Władysława Odonica.
16 Por. A. Wędzki, Ossiach 2, [w:] Słownik starożytności słowiańskich (cyt. dalej : SSS), t. 3, pod red. Wł. Kowalenki, G. Labudy,
Z. Stiebera, Wrocław —Warszawa—Kraków 1967, s. 547.
17 J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1969, s. 253 — 254, 410.
18 Np. Leszek Mazowiecki (zm. 1186) — Długosz, op. cit., t. III, s. 176; Konrad Mazowiecki (zm. 1247) — ibidem, t. IV, s. 75.
19 Ibidem, t. III, s. 122, 197, 310-311.
20 Ibidem, s. 83-84.
21 J. Kębłowski, Treści ideowe gotyckich nagrobków na Śląsku, Poznań 1970, s. 138 — 142 (Aneks).
22 Por. A. Żaki, Groby piastowskich władców polskich (perspektywy badawcze), „Sprawozdania PAN 1968", Kraków 1969,
s. 424-426.