DOI Artikel:
Żygulski, Zdzisław: Bitwa pod Orszą - struktura obrazu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14268#0087
Rocznik Historii Sztuki, t. XII
Ossolineum 1981
PL ISSN 0080-3472
ZDZISŁAW ŻYGULSKI JUN.
„BITWA POD ORSZĄ" - STRUKTURA OBRAZU*
WPROWADZENIE
W galerii Muzeum Narodowego w Warszawie wystawiony jest obraz batalistyczny malowany olejno na desce,
liczący 162 cm x232 cm, obcięty nieco od góry i z obu boków, ale w ogólności dobrze zachowany, bez więk-
szych uszkodzeń i retuszów. Wyobraża on bitwę pod Orszą, na Białorusi, na brzegach Dniepru, stoczoną dnia
8 września 1514 pomiędzy sprzymierzonymi siłami polsko-litewskimi a wojskiem Wasyla III wielkiego księcia
moskiewskiego.
Historia obrazu jest słabo rozeznana. Pojawił się on w drugiej połowie XIX wieku w Muzeum Śląskich Sta-
rożytności (Schlesischer Altertiimer) we Wrocławiu, gdzie przyciągnął uwagę niemieckich historyków sztuki
A. Schulza i J. Caro, którzy trafnie określili temat przedstawienia i przypisali dzieło malarzowi Jórgowi Breu
Młodszemu, zm. w r. 1547, autorowi obrazu Bitwa pod Zatną, zachowanego w Starej Pinakotece w Monachium1.
W latach trzydziestych naszego wieku kolejni niemieccy badacze obrazu, N. J. Holst i C. Muller, skłonni byli
łączyć malowidło z kręgiem Łukasza Cranacha Młodszego2. Tę opinię dzielili też pierwsi polscy monografiści
Orszy, Stanisław Herbst i Michał Walicki, w świetnej pracy wydanej rychło po drugiej wojnie światowej3.
Autorzy ci uważali, że obraz jest dziełem anonimowego mistrza tej szkoły działającego w Krakowie i że wykona-
ny został tuż po bitwie ; powoływali się przy tym na wiadomość przekazaną przez Władysława Pociechę o tym,
że istniał przekaz archiwalny na temat jakiegoś obrazu tej bitwy, zawieszonego w krużgankach klasztoru Fran-
ciszkanów w Krakowie w r. 1515. Następnie Jan Białostocki zamieścił w „Biuletynie Historii Sztuki" artykuł,
w którym wskazał na uderzające podobieństwo działa wymalowanego na pierwszym planie obrazu do tzw.
Wielkiej Armaty, sztychu Albrechta Diirera, sygnowanego i noszącego datę roku 15184. Dla Białostockiego
sprawa była jasna i bezapelacyjna: autor Bitwy pod Orszą posłużył się Diirerowską ryciną, a co za tym idzie,
obraz mógł powstać dopiero po roku 1518. To stanowisko zaatakowane zostało z kolei przez Zofię Stefańską,
która przeprowadziła szczegółową analizę obu przedstawień i przyznała wyższość armacie orszańskiej5. Twierdzi-
ła, że dokładność malarskiego wizerunku wyklucza możliwość oparcia się wyłącznie na sztychu, natomiast
sytuacja odwrotna jest wysoce prawdopodobna. Białostocki jednak nie ustąpił, przytaczając nowe argumenty;
nie dopuszczał myśli, aby wielki Norymberczyk mógł zapożyczać motywu od jakiegoś krakowskiego malarza6.
Ten spór o armatę przesłonił na chwilę inne, jakże bogate elementy malowidła. Nie została dotychczas zrobiona
systematyczna analiza struktury obrazu i nie badano treści jego poszczególnych scen.
* Praca ta w dniu 11 listopada 1976 zreferowana została na posiedzeniu Komisji Historii i Teorii Sztuki krakowskiego oddziału
Polskiej Akademii Nauk oraz 11 czerwca 1977 na posiedzeniu Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.
Jej wersja angielska pt. The Battle of Orsha — an explication of the arms, armour, costumes, accoutrements and other matters for con-
sidération portrayed in the approximately contemporary painting of a battle fought in Byelorussia in 1514 ukazała się w r. 1978 w anto-
logii: Art, Arms and Armour, wyd. Acquafresca Editrice, Ziirich — Firenze.
1 A. Schulz, liber ein Gemalde wahrscheinlich von Georg Preu (polnische Schlacht aus dem Anfange des 16. Jh., „Schlesiens
Vorzeit in Bild und Schrift", t. 3, 1877, s. 180; oraz J. Caro, Die Schlacht bei Orsza 1514 (nach dem grossen Bilde im Muséum Schlesi-
scher Altertiimer), tamże, 1879, s. 345-353.
2 N. J. Holst, Das Ereignisbild (Staatliche Museen-Ausstelhmgsfolge „Deutsche Kunst seit Durer", nr 3), Berlin 1935; oraz
C. Miiller, Deutsche Malerei des 16. Jh. in Schlesien, „Schlesische Heimatpflege", nr 11, 1935, s. 217.
3 S. Herbst i M. Walicki, Obraz bitwy pod Orszą. Dokument historii sztuki i wojskowości XVI w., „Rozprawy Komisji Historii
Sztuki i Kultury Towarzystwa Naukowego Warszawskiego", t. 1, 1949, s. 33 — 68.
4 J. Białostocki, Zagadka „Bitwy pod Orszą", „Biuletyn Historii Sztuki", 1955, nr 1, s. 80-98.
5 Z. Stefańska, Działo orszańskie, „Muzealnictwo Wojskowe", t. 1, 1959, s. 359 — 366.
6 J. Białostocki, Czy Dtirer naśladował „Bitwę pod Orszą", „Biuletyn Historii Sztuki", 1969, nr 3, s. 276-281.
Ossolineum 1981
PL ISSN 0080-3472
ZDZISŁAW ŻYGULSKI JUN.
„BITWA POD ORSZĄ" - STRUKTURA OBRAZU*
WPROWADZENIE
W galerii Muzeum Narodowego w Warszawie wystawiony jest obraz batalistyczny malowany olejno na desce,
liczący 162 cm x232 cm, obcięty nieco od góry i z obu boków, ale w ogólności dobrze zachowany, bez więk-
szych uszkodzeń i retuszów. Wyobraża on bitwę pod Orszą, na Białorusi, na brzegach Dniepru, stoczoną dnia
8 września 1514 pomiędzy sprzymierzonymi siłami polsko-litewskimi a wojskiem Wasyla III wielkiego księcia
moskiewskiego.
Historia obrazu jest słabo rozeznana. Pojawił się on w drugiej połowie XIX wieku w Muzeum Śląskich Sta-
rożytności (Schlesischer Altertiimer) we Wrocławiu, gdzie przyciągnął uwagę niemieckich historyków sztuki
A. Schulza i J. Caro, którzy trafnie określili temat przedstawienia i przypisali dzieło malarzowi Jórgowi Breu
Młodszemu, zm. w r. 1547, autorowi obrazu Bitwa pod Zatną, zachowanego w Starej Pinakotece w Monachium1.
W latach trzydziestych naszego wieku kolejni niemieccy badacze obrazu, N. J. Holst i C. Muller, skłonni byli
łączyć malowidło z kręgiem Łukasza Cranacha Młodszego2. Tę opinię dzielili też pierwsi polscy monografiści
Orszy, Stanisław Herbst i Michał Walicki, w świetnej pracy wydanej rychło po drugiej wojnie światowej3.
Autorzy ci uważali, że obraz jest dziełem anonimowego mistrza tej szkoły działającego w Krakowie i że wykona-
ny został tuż po bitwie ; powoływali się przy tym na wiadomość przekazaną przez Władysława Pociechę o tym,
że istniał przekaz archiwalny na temat jakiegoś obrazu tej bitwy, zawieszonego w krużgankach klasztoru Fran-
ciszkanów w Krakowie w r. 1515. Następnie Jan Białostocki zamieścił w „Biuletynie Historii Sztuki" artykuł,
w którym wskazał na uderzające podobieństwo działa wymalowanego na pierwszym planie obrazu do tzw.
Wielkiej Armaty, sztychu Albrechta Diirera, sygnowanego i noszącego datę roku 15184. Dla Białostockiego
sprawa była jasna i bezapelacyjna: autor Bitwy pod Orszą posłużył się Diirerowską ryciną, a co za tym idzie,
obraz mógł powstać dopiero po roku 1518. To stanowisko zaatakowane zostało z kolei przez Zofię Stefańską,
która przeprowadziła szczegółową analizę obu przedstawień i przyznała wyższość armacie orszańskiej5. Twierdzi-
ła, że dokładność malarskiego wizerunku wyklucza możliwość oparcia się wyłącznie na sztychu, natomiast
sytuacja odwrotna jest wysoce prawdopodobna. Białostocki jednak nie ustąpił, przytaczając nowe argumenty;
nie dopuszczał myśli, aby wielki Norymberczyk mógł zapożyczać motywu od jakiegoś krakowskiego malarza6.
Ten spór o armatę przesłonił na chwilę inne, jakże bogate elementy malowidła. Nie została dotychczas zrobiona
systematyczna analiza struktury obrazu i nie badano treści jego poszczególnych scen.
* Praca ta w dniu 11 listopada 1976 zreferowana została na posiedzeniu Komisji Historii i Teorii Sztuki krakowskiego oddziału
Polskiej Akademii Nauk oraz 11 czerwca 1977 na posiedzeniu Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.
Jej wersja angielska pt. The Battle of Orsha — an explication of the arms, armour, costumes, accoutrements and other matters for con-
sidération portrayed in the approximately contemporary painting of a battle fought in Byelorussia in 1514 ukazała się w r. 1978 w anto-
logii: Art, Arms and Armour, wyd. Acquafresca Editrice, Ziirich — Firenze.
1 A. Schulz, liber ein Gemalde wahrscheinlich von Georg Preu (polnische Schlacht aus dem Anfange des 16. Jh., „Schlesiens
Vorzeit in Bild und Schrift", t. 3, 1877, s. 180; oraz J. Caro, Die Schlacht bei Orsza 1514 (nach dem grossen Bilde im Muséum Schlesi-
scher Altertiimer), tamże, 1879, s. 345-353.
2 N. J. Holst, Das Ereignisbild (Staatliche Museen-Ausstelhmgsfolge „Deutsche Kunst seit Durer", nr 3), Berlin 1935; oraz
C. Miiller, Deutsche Malerei des 16. Jh. in Schlesien, „Schlesische Heimatpflege", nr 11, 1935, s. 217.
3 S. Herbst i M. Walicki, Obraz bitwy pod Orszą. Dokument historii sztuki i wojskowości XVI w., „Rozprawy Komisji Historii
Sztuki i Kultury Towarzystwa Naukowego Warszawskiego", t. 1, 1949, s. 33 — 68.
4 J. Białostocki, Zagadka „Bitwy pod Orszą", „Biuletyn Historii Sztuki", 1955, nr 1, s. 80-98.
5 Z. Stefańska, Działo orszańskie, „Muzealnictwo Wojskowe", t. 1, 1959, s. 359 — 366.
6 J. Białostocki, Czy Dtirer naśladował „Bitwę pod Orszą", „Biuletyn Historii Sztuki", 1969, nr 3, s. 276-281.