DOI Artikel:
Jurkowlaniec, Tadeusz: Nagrobki przedromańskie i romańskie w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14268#0023
NAGROBKI PRZEDROM AŃ SKIE I ROMAŃSKIE W POLSCE
21
5. Wąchock, opactwo cystersów p. w. P. Marii i Św. Floriana, płyta ramowa (nr kat. 29)
wariantu, jakkolwiek biorąc pod uwagę jej zły stan zachowania nie można odrzucić możliwości, że zabytek na-
leży do innej kategorii nagrobków. Obecnie płyta w Tarczku służy za fundament, w Starym Zamku - - za
stopień w kruchcie kościoła, a nagrobek w Inowłodzu jest wmurowany w ścianę apsydy. Brak ogólnie dostęp-
nej dokumentacji badań kościoła św. Benedykta w Krakowie uniemożliwia określenie dokładnego wyglądu
płyty i jej lokalizacji. Jakkolwiek nie ma dowodów przekonywających w pełni o sepulkralnej funkcji wymienio-
nych zabytków to jednak ich forma oraz wyobrażenie krzyża zdają się świadczyć, że pierwotnie oznaczały miejsca
pochowania zmarłego.
Krzyż w postaci crux immissa, jako główny lub wyłączny motyw dekoracji wiek kamiennych trumien i płyt
nagrobnych występował w sztuce wczesnego i dojrzałego średniowiecza46. Nie wiadomo czy krzyże wyobrażone
na omawianych zabytkach są przedstawieniami symbolicznymi, czy też odwzorowaniem przedmiotów rzeczy-
wistych. Być może na płycie w Inowłodzu odwzorowano krzyż ręczny. Przedmiot ten oznaczał przynależność
osoby, która go nosiła, do wiary chrześcijańskiej; miał charakter apotropaiczny oraz służył do udzielania błogo-
sławieństwa47. Krzyże na płytach w Tarczku i Starym Zamku należy prawdopodobnie rozpatrywać w warstwie
znaczeń symbolicznych — jako znak zwycięstwa Chrystusa lub znak o charakterze apotropaicznym48.
Płyty nagrobne z krzyżem procesyjnym znajdują się w Gościszowie (nr kat. 2, 3), Kaliszu (nr kat. 6), Koni-
nie-Starym Mieście (nr kat. 7), Królikowie (nr kat. 10), Łęczycy-Tumie (nr kat. 11), Starym Korczynie (nr kat.
16) i Trzemesznie (nr kat. 20). Początkowo zapewne wszystkie — poza nagrobkiem w Kaliszu - - były umiesz-
czone w posadzce lub — jak w wypadku płyty w Koninie-Starym Mieście - - wznosiły się nieznacznie ponad
jej poziom. Nagrobek kaliski spoczywał na posadzce, o czym przekonuje forma płyty i sposób opracowania
jej boków. Płyty w obrębie omawianej redakcji typu nagrobków różnią się także wyglądem głównego przed-
miotu przedstawienia. Krzyże właściwe mają formę crux immissa oblonga lub ąuctdrata o różnych grubościach
46 Np. wieko kamiennej trumny w Goslarze (Die Kunstdenkmaler der Provinz Hannover, II : Regierungbezirk Hildesheim — 1. und
2. Stadt Goslar, bearbeitet von C. Wolff, A. von. Beher, U. Hólscher, Hannover 1901, s. 108); fragment płyty z Bfize (J. Schrânil,
Nékolik prispëvkû к poznani kulturnich proudu v Zemich Ćeskych v X а XI vëku. Niederlûv sbornik, „Obzor Praehistorycky", IV,
1925, s. 171, ił. la).
47 O. Nussbaum, Zur Bedeutung des Handkreuzes, [w:] Mullus, Festschrift Theodor Klauser, „Jahrbuch fur Antike und Chris-
tentum", Ergânzungsband, 1964, s. 259 — 267. Krzyże procesyjne przeznaczone do noszenia w ręce były znane również na ziemiach
polskich; por. L. Kalinowski, Przedmioty liturgiczne znalezione w grobach pierwszych opatów tynieckich, FHA VI/VII, 1971,
s. 182, ryc. 7.
48 R. Bauerreis, Zur Ikonographie des sogenannten „griechischen Kreuzes", Polychordia, Festschrift Franz Dolger „Byzanti-
nische Forschungen", Ш, 1968, s. 57, 58.
21
5. Wąchock, opactwo cystersów p. w. P. Marii i Św. Floriana, płyta ramowa (nr kat. 29)
wariantu, jakkolwiek biorąc pod uwagę jej zły stan zachowania nie można odrzucić możliwości, że zabytek na-
leży do innej kategorii nagrobków. Obecnie płyta w Tarczku służy za fundament, w Starym Zamku - - za
stopień w kruchcie kościoła, a nagrobek w Inowłodzu jest wmurowany w ścianę apsydy. Brak ogólnie dostęp-
nej dokumentacji badań kościoła św. Benedykta w Krakowie uniemożliwia określenie dokładnego wyglądu
płyty i jej lokalizacji. Jakkolwiek nie ma dowodów przekonywających w pełni o sepulkralnej funkcji wymienio-
nych zabytków to jednak ich forma oraz wyobrażenie krzyża zdają się świadczyć, że pierwotnie oznaczały miejsca
pochowania zmarłego.
Krzyż w postaci crux immissa, jako główny lub wyłączny motyw dekoracji wiek kamiennych trumien i płyt
nagrobnych występował w sztuce wczesnego i dojrzałego średniowiecza46. Nie wiadomo czy krzyże wyobrażone
na omawianych zabytkach są przedstawieniami symbolicznymi, czy też odwzorowaniem przedmiotów rzeczy-
wistych. Być może na płycie w Inowłodzu odwzorowano krzyż ręczny. Przedmiot ten oznaczał przynależność
osoby, która go nosiła, do wiary chrześcijańskiej; miał charakter apotropaiczny oraz służył do udzielania błogo-
sławieństwa47. Krzyże na płytach w Tarczku i Starym Zamku należy prawdopodobnie rozpatrywać w warstwie
znaczeń symbolicznych — jako znak zwycięstwa Chrystusa lub znak o charakterze apotropaicznym48.
Płyty nagrobne z krzyżem procesyjnym znajdują się w Gościszowie (nr kat. 2, 3), Kaliszu (nr kat. 6), Koni-
nie-Starym Mieście (nr kat. 7), Królikowie (nr kat. 10), Łęczycy-Tumie (nr kat. 11), Starym Korczynie (nr kat.
16) i Trzemesznie (nr kat. 20). Początkowo zapewne wszystkie — poza nagrobkiem w Kaliszu - - były umiesz-
czone w posadzce lub — jak w wypadku płyty w Koninie-Starym Mieście - - wznosiły się nieznacznie ponad
jej poziom. Nagrobek kaliski spoczywał na posadzce, o czym przekonuje forma płyty i sposób opracowania
jej boków. Płyty w obrębie omawianej redakcji typu nagrobków różnią się także wyglądem głównego przed-
miotu przedstawienia. Krzyże właściwe mają formę crux immissa oblonga lub ąuctdrata o różnych grubościach
46 Np. wieko kamiennej trumny w Goslarze (Die Kunstdenkmaler der Provinz Hannover, II : Regierungbezirk Hildesheim — 1. und
2. Stadt Goslar, bearbeitet von C. Wolff, A. von. Beher, U. Hólscher, Hannover 1901, s. 108); fragment płyty z Bfize (J. Schrânil,
Nékolik prispëvkû к poznani kulturnich proudu v Zemich Ćeskych v X а XI vëku. Niederlûv sbornik, „Obzor Praehistorycky", IV,
1925, s. 171, ił. la).
47 O. Nussbaum, Zur Bedeutung des Handkreuzes, [w:] Mullus, Festschrift Theodor Klauser, „Jahrbuch fur Antike und Chris-
tentum", Ergânzungsband, 1964, s. 259 — 267. Krzyże procesyjne przeznaczone do noszenia w ręce były znane również na ziemiach
polskich; por. L. Kalinowski, Przedmioty liturgiczne znalezione w grobach pierwszych opatów tynieckich, FHA VI/VII, 1971,
s. 182, ryc. 7.
48 R. Bauerreis, Zur Ikonographie des sogenannten „griechischen Kreuzes", Polychordia, Festschrift Franz Dolger „Byzanti-
nische Forschungen", Ш, 1968, s. 57, 58.