DOI Artikel:
Morawski, Stefan: Nurt główny aktualnych postaw anarchoartystycznych
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.14268#0228
NURT GŁÓWNY AKTUALNYCH POSTAW ANARCHOARTYSTYCZNYCH
225
współczesnych twórców. Przypadek H. Stażewskie-
go — przyjąwszy, że jego poglądy społeczno-poli-
tyczne są zaiste anarchosocjalistyczne — dowodzi,
że bez autokomentarza pisanego i w jakiejś chociaż
mierze uzasadnionego oraz bez narzucających się
czy uchwytnych relacji między danym oeuvre a roz-
ważaną ideologią nader ryzykowne jest wciąganie
w rejestr anarchistycznych czy anarchizujących
twórców każdego, kto nie godzi się z rzeczywi-
stością zastaną. Zwłaszcza każdy awangardysta
rzucający wyzwanie światu dookoła, występujący
z jawnym antykonformizmem, musiałby być wów-
czas uznany za twórcę już anarchizującego.
Problem komplikują ponadto przemiany, jakim
uległa za naszych czasów ideologia anarchistyczna, l. w. Vostell, Fali and Rise of Nazism. Dé-collage, Kolonia 1956
Należałoby w istocie mówić o neoanarchizmie,
który charakteryzuje się tym, iż w odróżnieniu od tradycji wyjściowej (obejmującej całą formację
dziewiętnastowieczną oraz poglądy Sorela i Kropotkina, Malatesty, Rockera, Berkmana, etc.) kładzie
nacisk na nierewolucyjne przeobrażenia społecznego status quo; kwestionuje ideę postępu na rzecz
ciągłej rewolty; do programu przekształceń psychospołecznych,, zakładających samospełnienie wszystkich
potencji człowieka wciąga m. in. doświadczenie typu religijnego; nie uznaje nie tylko stałego i zhierarchizowanego
przywództwa polityczno-partyjnego, ale kwestionuje również jakichkolwiek guru; odrzuca systemotwórstwo
i zamknięte struktury ideologiczne zawsze grożące doktrynalnym uwiądem myśli i zamrożeniem praktyki; wpro-
wadza do swej orientacji kontestacyjnej elementy gry, prowokacji, zabawy i ryzyka; nie podważa ani niezbędności
działań organizacyjnych, ani owocności najnowszej technologii, byle właściwie stosowanych, tzn. traktowanych
instrumentalnie; wreszcie — w związku z narastającym niebezpieczeństwem polucji środowiska naturalnego
oraz patologicznym rozrostem gigantometropolii — jest przyrodocentryczny czy zgoła, jak często pisze się,
kultywuje mitologię powrotu do źródeł. Analizując tedy postawy współczesnej neoawangardy będziemy mieli
na uwadze ów właśnie neoanarchistyczny syndrom właściwości, a nie klasyczne doktryny anarchistyczne. Gdyby
trzeba było wskazać myślicieli, którzy neoanarchizm najdobitniej reprezentują, odesłałbym do prac Paula Good-
mana, Murraya Bookchina, Colin Warda czy wreszcie Daniela Cohn-Bendita.
Jeśli nawet przyjąć, że w europejskim kręgu kulturowym najwybitniejsi artyści od początków XIX wieku
byli wyrazicielami postaw kontestujących, trzeba pośród owych kontestacji przeprowadzić rozgraniczenie.
Na przykład od postaw, wcale częstych pośród bohemy z pierwszych dekad naszego stulecia, niezbyt daleko
do ideologii anarchizmu, ale też nie były i nie są to zjawiska tożsame. Spośród aktualnych dążności awangardo-
wych najbliższe orientacji anarchistycznej wydają się te, które, pozostając w ostrym konflikcie ze zbiurokraty-
zowaną i zhomogenizowaną rzeczywistością społeczną, bądź to przenikały do młodzieżowej kontrkultury oraz
z niej czerpały stymulacje, bądź też równolegle niosły ze sobą analogiczne postulaty. Z czterech głównych modeli
antyartystycznych, składających się na najnowszą awangardę11, najwięcej buntu wyraża ten, który od sztuki
gestu wiódł do happeningów o charakterze politycznym bądź obyczajowoseksualnym, bądź filozoficznoreligij-
nym, bądź mieszanym. Trudno byłoby znaleźć jakiekolwiek korelacje między anarchizmem a tendencją popar-
towską czy superrealistyczną, nawet wówczas, kiedy ta przedrzeźnia otaczający system społeczny czy też z ironią
dystansuje się wobec niego. Zasadą tego typu twórczości jest intensyfikacja komunałów i stereotypów, którymi
karmiona jest mass-media świadomość zbiorowa. Niemniej w nurcie tym obok G. Segala i E. Kienholza, a póź-
niej Duane Hansona czy E. Kuryluk, którzy demaskowali pustkę i bezsens stadnej egzystencji, sprawnie stero-
wanej wszechpotężnymi korporacjami, trzeba zanotować również piosenkę, taniec i poezję samorzutnie zro-
dzone w środowiskach młodzieżowych, studenckich i pozauczelnianych. Ich treści i ekspresja były nacechowane
ostrym protestem; nie ulega też wątpliwości — na co zwrócił uwagę Ch. Reich w znanej pracy The Greening
of America (N. York 1970)-iż u źródeł owego protestu leżały postawy anarch i żujące. Zasygnalizowane zjawisko
należy wszakże traktować jako klasyczne odstępstwo potwierdzające regułę, ponieważ pop-art wzięty w całości,
a tym bardziej superrealizm postawom rebelianckim nie sprzyjają. Jeszcze trudniej o ekwiwalencję między wyzwa-
niem anarchistycznym a twórczością sprzężoną z najnowszymi osiągnięciami technologicznymi, gdyż ta w istocie
afirmuje rzeczywistość albo co najwyżej projektuje jako punkt docelowy doskonalsze współżycie ludzi i maszyn.
Notabene, współczesna science-fiction szybko reagowała na powyższe dwa modele ant) sztuki wyrosłe z naszej
Por. mój szkic Awangardy XX w., stara i nowa „Miesięcznik Literacki", 1975, marzec.
Ź9 — Rocznik Historii Sztuki, XII
225
współczesnych twórców. Przypadek H. Stażewskie-
go — przyjąwszy, że jego poglądy społeczno-poli-
tyczne są zaiste anarchosocjalistyczne — dowodzi,
że bez autokomentarza pisanego i w jakiejś chociaż
mierze uzasadnionego oraz bez narzucających się
czy uchwytnych relacji między danym oeuvre a roz-
ważaną ideologią nader ryzykowne jest wciąganie
w rejestr anarchistycznych czy anarchizujących
twórców każdego, kto nie godzi się z rzeczywi-
stością zastaną. Zwłaszcza każdy awangardysta
rzucający wyzwanie światu dookoła, występujący
z jawnym antykonformizmem, musiałby być wów-
czas uznany za twórcę już anarchizującego.
Problem komplikują ponadto przemiany, jakim
uległa za naszych czasów ideologia anarchistyczna, l. w. Vostell, Fali and Rise of Nazism. Dé-collage, Kolonia 1956
Należałoby w istocie mówić o neoanarchizmie,
który charakteryzuje się tym, iż w odróżnieniu od tradycji wyjściowej (obejmującej całą formację
dziewiętnastowieczną oraz poglądy Sorela i Kropotkina, Malatesty, Rockera, Berkmana, etc.) kładzie
nacisk na nierewolucyjne przeobrażenia społecznego status quo; kwestionuje ideę postępu na rzecz
ciągłej rewolty; do programu przekształceń psychospołecznych,, zakładających samospełnienie wszystkich
potencji człowieka wciąga m. in. doświadczenie typu religijnego; nie uznaje nie tylko stałego i zhierarchizowanego
przywództwa polityczno-partyjnego, ale kwestionuje również jakichkolwiek guru; odrzuca systemotwórstwo
i zamknięte struktury ideologiczne zawsze grożące doktrynalnym uwiądem myśli i zamrożeniem praktyki; wpro-
wadza do swej orientacji kontestacyjnej elementy gry, prowokacji, zabawy i ryzyka; nie podważa ani niezbędności
działań organizacyjnych, ani owocności najnowszej technologii, byle właściwie stosowanych, tzn. traktowanych
instrumentalnie; wreszcie — w związku z narastającym niebezpieczeństwem polucji środowiska naturalnego
oraz patologicznym rozrostem gigantometropolii — jest przyrodocentryczny czy zgoła, jak często pisze się,
kultywuje mitologię powrotu do źródeł. Analizując tedy postawy współczesnej neoawangardy będziemy mieli
na uwadze ów właśnie neoanarchistyczny syndrom właściwości, a nie klasyczne doktryny anarchistyczne. Gdyby
trzeba było wskazać myślicieli, którzy neoanarchizm najdobitniej reprezentują, odesłałbym do prac Paula Good-
mana, Murraya Bookchina, Colin Warda czy wreszcie Daniela Cohn-Bendita.
Jeśli nawet przyjąć, że w europejskim kręgu kulturowym najwybitniejsi artyści od początków XIX wieku
byli wyrazicielami postaw kontestujących, trzeba pośród owych kontestacji przeprowadzić rozgraniczenie.
Na przykład od postaw, wcale częstych pośród bohemy z pierwszych dekad naszego stulecia, niezbyt daleko
do ideologii anarchizmu, ale też nie były i nie są to zjawiska tożsame. Spośród aktualnych dążności awangardo-
wych najbliższe orientacji anarchistycznej wydają się te, które, pozostając w ostrym konflikcie ze zbiurokraty-
zowaną i zhomogenizowaną rzeczywistością społeczną, bądź to przenikały do młodzieżowej kontrkultury oraz
z niej czerpały stymulacje, bądź też równolegle niosły ze sobą analogiczne postulaty. Z czterech głównych modeli
antyartystycznych, składających się na najnowszą awangardę11, najwięcej buntu wyraża ten, który od sztuki
gestu wiódł do happeningów o charakterze politycznym bądź obyczajowoseksualnym, bądź filozoficznoreligij-
nym, bądź mieszanym. Trudno byłoby znaleźć jakiekolwiek korelacje między anarchizmem a tendencją popar-
towską czy superrealistyczną, nawet wówczas, kiedy ta przedrzeźnia otaczający system społeczny czy też z ironią
dystansuje się wobec niego. Zasadą tego typu twórczości jest intensyfikacja komunałów i stereotypów, którymi
karmiona jest mass-media świadomość zbiorowa. Niemniej w nurcie tym obok G. Segala i E. Kienholza, a póź-
niej Duane Hansona czy E. Kuryluk, którzy demaskowali pustkę i bezsens stadnej egzystencji, sprawnie stero-
wanej wszechpotężnymi korporacjami, trzeba zanotować również piosenkę, taniec i poezję samorzutnie zro-
dzone w środowiskach młodzieżowych, studenckich i pozauczelnianych. Ich treści i ekspresja były nacechowane
ostrym protestem; nie ulega też wątpliwości — na co zwrócił uwagę Ch. Reich w znanej pracy The Greening
of America (N. York 1970)-iż u źródeł owego protestu leżały postawy anarch i żujące. Zasygnalizowane zjawisko
należy wszakże traktować jako klasyczne odstępstwo potwierdzające regułę, ponieważ pop-art wzięty w całości,
a tym bardziej superrealizm postawom rebelianckim nie sprzyjają. Jeszcze trudniej o ekwiwalencję między wyzwa-
niem anarchistycznym a twórczością sprzężoną z najnowszymi osiągnięciami technologicznymi, gdyż ta w istocie
afirmuje rzeczywistość albo co najwyżej projektuje jako punkt docelowy doskonalsze współżycie ludzi i maszyn.
Notabene, współczesna science-fiction szybko reagowała na powyższe dwa modele ant) sztuki wyrosłe z naszej
Por. mój szkic Awangardy XX w., stara i nowa „Miesięcznik Literacki", 1975, marzec.
Ź9 — Rocznik Historii Sztuki, XII