DOI Artikel:
Morawski, Stefan: Nurt główny aktualnych postaw anarchoartystycznych
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14268#0248
NURT GŁÓWNY AKTUALNYCH POSTAW ANARCHOARTYSTYCZNYCH
245
ławia bezcenne źródło wartości — naturę. Kiedy Ginsberg cytował ze swego poematu, wskazując przy tym palcem
na prokuratora:
Moloch whose building are judgement
Moloch the vast stone of war
Moloch the stunned government
cierpliwość sądu wyczerpała się, oskarżeni zaś wraz z częścią publiczności urządzili mu owację34.
Zbliżoną postawę światopoglądową można odczytać ze znanej powieści K. Keseya Lot nad kukułczym gniaz-
dem (1962), którą niedawno temu sfilmował M. Forman. Siostra Ratched, przełożona w szpitalu dla umysłowo
chorych, jest symbolem tępej przemocy, Indianin (Chief Bromden) jest uosobieniem sił przeciwstawnych, bohater
McMurphy reprezentuje tych, którzy podnosząc bunt budzą u innych świadomość, że establishment nie zasługuje
na jakiekolwiek zaufanie. Dlatego też McMurphy musi być przez administrację unicestwiony; lobotomia,
której zostaje poddany, jest tutaj znakiem bądź rozbijania kontrkultury szarżami policji, bądź narkotyzowania
zrewoltowanych poprzez mass-media. Powieść Keseya ma oczywiście tkankę znacznie bogatszą w treści i bardziej
wieloznaczną w wymowie, niż wyłożone przed chwilą przesłanie ideologiczne. Umyślnie jednak podałem owo
przesłanie w tej postaci, w jakiej utwór ten był percypowany przez środowiska radykalne, czego dowodzą liczne
recenzje, publikowane zwierzenia, znane mi rozmowy na campusach uniwersyteckich. Obok wspomnianych
twórców trzeba jeszcze wspomnieć N. Mailera, którego znany szkic o hippisach z r. 1957 pt. The White Negro
był rozwiniętą i uzasadnioną apologią kontestacji typu anarchizującego. Książka tego pisarza z r. 1963 Adver-
tisement for Myself sytuuje go w tym samym kręgu postaw. Powszechniejsze nastroje i dążności z tego samego
środowiska i okresu syntetycznie przekazał Kenneth Rexroth konstruując następujący społeczno-polityczny
kontrapunkt: zbuntowani twórcy wespół z populacją aktywnej kontrkultury i resztą, tzn. giełda, policja, admi-
nistracja oraz wspierający te instytucje filistrzy z juste milieu. Marksizm został w tym kontekście uznany za
koncepcję anachroniczną. Proletariat w warunkach kapitalistycznych, szczególnie w krajach cywilizacyjnie
zaawansowanych, jest bowiem równie przeżarty z gruntu fałszywym systemem wartoici jak panująca burżuazja.
Dla artysty droga do autentycznego starcia się z nienawidzonym establishmentem wiedzie nie przez sojusz
z klasą robotniczą, ale poprzez wypracowanie nowej aksjologii i nowej praxis, poza i ponad tą, którą w różnym
opakowaniu propagują aktualne reżimy35.
Znamienny przykład postawy anarchizującej to powieść W. Burroughsa Naked Lunch (napisana w 1959 г.,
opublikowana w 1962 г.). Jest to na poły-wstrząsający ciąg obrazów z dziennika narkomana i homoseksualisty,
oraz fantasmagoryczne pandemonium bezsensownego świata. I w jednym, i w drugim przewija się czerwoną
nicią totalna krytyka obecnej cywilizacji i kultury. Wszystko zostało tu wywrócone na nice — nauka i zasady
moralne, religia i instytucje, tradycja i futurologiczne rojenia o nieprzerwanym postępie. Polityce przeznaczone
jest miejsce najpodlejsze — na samym dnie tego piekła. Różne są partie i różne hasła, ale żadne z nich nie zasłu-
gują na choćby kwantum zaufania. Biurokracja i urzędy — oto monstra główne; pranie mózgów, uprawiane
m. in. farmakologicznymi środkami, stanowi normalny porządek, z którym bezskutecznie wadzą się anormalni
bohaterzy. Jasne jest jednak, że z perspektywy autora świat jest beznadziejnie chory, gdyż rozpanoszył się „wirus
ludzki", rodzący wciąż od nowa obłędną nienawiść, wojny, niewolę, policyjne państwa. Nie ma w owym dziele
żadnych refleksji pozytywnych, wyjąwszy kilka fragmentów o charakterze autobiograficznym, kiedy Burroughs
mówi o rozszerzeniu i uintensywnieniu świadomości dzięki zażywanym środkom opiumicznym oraz inter-
pretuje tytuł: Naked Lunch to tyle, co wyostrzona, maksymalna samowiedza o możliwościach człowieka w grani-
cach dzisiejszej kalekiej kultury. Nie widać tu żadnego manewru, żeby przybliżyć czytelnikowi jakąś własną
filozofię życiową. Niemniej powieść ta ze względu na krytyczne ostrze i jego charakterystyczne obiekty oraz
ze względu na wysoki ton rewolty, który uderza z każdego opisu rzeczywistości — jest ponad wszelką wątpliwość
potencjalnie anarchistyczna. Technologia przemocy (biomedyczna, informacyjna, instytucjonalna itd.), odsło-
nięta przez pisarza jako podstawa życia społecznego, zmusza do kardynalnego pytania; po co kontynuować
dotychczasową zbiorową współegzystencję? Naked Lunch, jeśliby zastosować doń matrycę typologiczną, jest
oczywistą, przetworzoną według dzisiejszego awangardowego paradygmatu powtórką bohemistyczno-anarchi-
zującej poezji i powieści od Baudelaire'a aż po fm-de-siècle. Nie trzeba wcale szukać w niej wyraźnych konturów
światopoglądowych, nieistotny jest tu pułap dyskursu społeczno-filozoficznego. Wystarczy nieomylna aura
wielostronnego buntu, z którego wyłaniają się jako wartości nienaruszalne te właśnie, których anarchiści bronią
przeciw the human virus. Sytuacja twórcy i badacza twórczości Burroughsa jest w tym przypadku analogiczna
do oeuvre Antonioni'ego i jego krytyków; żadnej wykładni egzystencja'izmu nie znajdziemy w jego filmach,
ale wszystko o czym one mówiły (od Przygody po Zawód: reporter), nawiązuje do zasad owej filozofii. Nie
34 The Movement..., s. 522-523, 566-567.
35 К. Rexroth, San Francisco Letter w „San Francisco Scence, Evergreen Review", (New York), vol. 1, 1958, nr 2,
245
ławia bezcenne źródło wartości — naturę. Kiedy Ginsberg cytował ze swego poematu, wskazując przy tym palcem
na prokuratora:
Moloch whose building are judgement
Moloch the vast stone of war
Moloch the stunned government
cierpliwość sądu wyczerpała się, oskarżeni zaś wraz z częścią publiczności urządzili mu owację34.
Zbliżoną postawę światopoglądową można odczytać ze znanej powieści K. Keseya Lot nad kukułczym gniaz-
dem (1962), którą niedawno temu sfilmował M. Forman. Siostra Ratched, przełożona w szpitalu dla umysłowo
chorych, jest symbolem tępej przemocy, Indianin (Chief Bromden) jest uosobieniem sił przeciwstawnych, bohater
McMurphy reprezentuje tych, którzy podnosząc bunt budzą u innych świadomość, że establishment nie zasługuje
na jakiekolwiek zaufanie. Dlatego też McMurphy musi być przez administrację unicestwiony; lobotomia,
której zostaje poddany, jest tutaj znakiem bądź rozbijania kontrkultury szarżami policji, bądź narkotyzowania
zrewoltowanych poprzez mass-media. Powieść Keseya ma oczywiście tkankę znacznie bogatszą w treści i bardziej
wieloznaczną w wymowie, niż wyłożone przed chwilą przesłanie ideologiczne. Umyślnie jednak podałem owo
przesłanie w tej postaci, w jakiej utwór ten był percypowany przez środowiska radykalne, czego dowodzą liczne
recenzje, publikowane zwierzenia, znane mi rozmowy na campusach uniwersyteckich. Obok wspomnianych
twórców trzeba jeszcze wspomnieć N. Mailera, którego znany szkic o hippisach z r. 1957 pt. The White Negro
był rozwiniętą i uzasadnioną apologią kontestacji typu anarchizującego. Książka tego pisarza z r. 1963 Adver-
tisement for Myself sytuuje go w tym samym kręgu postaw. Powszechniejsze nastroje i dążności z tego samego
środowiska i okresu syntetycznie przekazał Kenneth Rexroth konstruując następujący społeczno-polityczny
kontrapunkt: zbuntowani twórcy wespół z populacją aktywnej kontrkultury i resztą, tzn. giełda, policja, admi-
nistracja oraz wspierający te instytucje filistrzy z juste milieu. Marksizm został w tym kontekście uznany za
koncepcję anachroniczną. Proletariat w warunkach kapitalistycznych, szczególnie w krajach cywilizacyjnie
zaawansowanych, jest bowiem równie przeżarty z gruntu fałszywym systemem wartoici jak panująca burżuazja.
Dla artysty droga do autentycznego starcia się z nienawidzonym establishmentem wiedzie nie przez sojusz
z klasą robotniczą, ale poprzez wypracowanie nowej aksjologii i nowej praxis, poza i ponad tą, którą w różnym
opakowaniu propagują aktualne reżimy35.
Znamienny przykład postawy anarchizującej to powieść W. Burroughsa Naked Lunch (napisana w 1959 г.,
opublikowana w 1962 г.). Jest to na poły-wstrząsający ciąg obrazów z dziennika narkomana i homoseksualisty,
oraz fantasmagoryczne pandemonium bezsensownego świata. I w jednym, i w drugim przewija się czerwoną
nicią totalna krytyka obecnej cywilizacji i kultury. Wszystko zostało tu wywrócone na nice — nauka i zasady
moralne, religia i instytucje, tradycja i futurologiczne rojenia o nieprzerwanym postępie. Polityce przeznaczone
jest miejsce najpodlejsze — na samym dnie tego piekła. Różne są partie i różne hasła, ale żadne z nich nie zasłu-
gują na choćby kwantum zaufania. Biurokracja i urzędy — oto monstra główne; pranie mózgów, uprawiane
m. in. farmakologicznymi środkami, stanowi normalny porządek, z którym bezskutecznie wadzą się anormalni
bohaterzy. Jasne jest jednak, że z perspektywy autora świat jest beznadziejnie chory, gdyż rozpanoszył się „wirus
ludzki", rodzący wciąż od nowa obłędną nienawiść, wojny, niewolę, policyjne państwa. Nie ma w owym dziele
żadnych refleksji pozytywnych, wyjąwszy kilka fragmentów o charakterze autobiograficznym, kiedy Burroughs
mówi o rozszerzeniu i uintensywnieniu świadomości dzięki zażywanym środkom opiumicznym oraz inter-
pretuje tytuł: Naked Lunch to tyle, co wyostrzona, maksymalna samowiedza o możliwościach człowieka w grani-
cach dzisiejszej kalekiej kultury. Nie widać tu żadnego manewru, żeby przybliżyć czytelnikowi jakąś własną
filozofię życiową. Niemniej powieść ta ze względu na krytyczne ostrze i jego charakterystyczne obiekty oraz
ze względu na wysoki ton rewolty, który uderza z każdego opisu rzeczywistości — jest ponad wszelką wątpliwość
potencjalnie anarchistyczna. Technologia przemocy (biomedyczna, informacyjna, instytucjonalna itd.), odsło-
nięta przez pisarza jako podstawa życia społecznego, zmusza do kardynalnego pytania; po co kontynuować
dotychczasową zbiorową współegzystencję? Naked Lunch, jeśliby zastosować doń matrycę typologiczną, jest
oczywistą, przetworzoną według dzisiejszego awangardowego paradygmatu powtórką bohemistyczno-anarchi-
zującej poezji i powieści od Baudelaire'a aż po fm-de-siècle. Nie trzeba wcale szukać w niej wyraźnych konturów
światopoglądowych, nieistotny jest tu pułap dyskursu społeczno-filozoficznego. Wystarczy nieomylna aura
wielostronnego buntu, z którego wyłaniają się jako wartości nienaruszalne te właśnie, których anarchiści bronią
przeciw the human virus. Sytuacja twórcy i badacza twórczości Burroughsa jest w tym przypadku analogiczna
do oeuvre Antonioni'ego i jego krytyków; żadnej wykładni egzystencja'izmu nie znajdziemy w jego filmach,
ale wszystko o czym one mówiły (od Przygody po Zawód: reporter), nawiązuje do zasad owej filozofii. Nie
34 The Movement..., s. 522-523, 566-567.
35 К. Rexroth, San Francisco Letter w „San Francisco Scence, Evergreen Review", (New York), vol. 1, 1958, nr 2,