DOI Artikel:
Chrzanowski, Tadeusz: Uzupełnienia do biografii Tomasza Tretera
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.12455#0134
130
TADEUSZ CHRZANOWSKI
muzyce, a nawet nie zabrakło tu fizycznego opisu męża o dostojnej postawie i o wielce życzliwym
sposobie bycia. To właśnie jest największą zaletą tej krótkiej biografii, nieosiągalną już później dla
nikogo, ukazującą, że piszący ją (obojętne czy Schônfels czy Błażej Treter) znali osobiście kustosza
warmińskiego, że bywali w jego domu i podziwiali owe kunsztowne ozdoby i sentencje.
Sama zresztą książka należy do cymeliów edytorskich w skali naszego kraju, gdzie — po pięknych po-
czątkach w dobie renesansu — ani drukarstwo, ani tym bardziej szata graficzna, z wyjątkiem jedynie
Gdańska, nie nadążała za państwami zachodniej Europy. Ponieważ nieco uwagi poświęciłem jej
w obszerniejszej pracy o Treterze, nie chcę się zatrzymywać ani nad jej koncepcją emblematyczną, ani
też nad wystrojem miedziorytniczym, który jest dziełem Błażeja jako rytownika, przenoszącego na
miedź rysunki swego stryja, powstałe jeszcze za czasów rzymskiego jego pobytu, a nawet prawdopodob-
nie za życia Hozjusza (a więc najpóźniej w 1579 r.) 6. Chciałem jedynie zwrócić uwagę na końcowe
karty, na których zamieszczone zostały epigramaty poświęcone Treterowi oraz dwa drzeworyty
heraldyczno-emblematyczne.
Tomasz Treter posługiwał się przez całe życie emblematem przedstawiającym krzyż opleciony
przez węża (aluzja do węża miedzianego — najpowszechniejszego prefiguracyjnego przedstawienia
Krzyża Św.) i uzupełnionym lemmą: HOC SAPE Znajdujemy go na karcie tytułowej niedokończonego
dzieła miniatorskiego z okresu rzymskiego: na Lekcjonariuszu z bazyliki S. Maria Transtyberim7,
jak również na suchym sygnecie, którym opatrzone są listy Tretera do biskupa Rudnickiego
(o których będzie niżej mowa). I właśnie ten emblemat wyobrażony został na pierwszym z dwu
drzeworytów zamykających to emblematyczno-mistyczne dziełko.
W czasie pobytu w Rzymie Treter został ponadto nobilitowany przez papieża Grzegorza XIII
i dopuszczony do jego rodzinnego herbu Draco (Smok). Tak więc drugi miedzioryt stanowi kom-
pilację Treterowego emblematu z owym jego włoskim herbem: tym razem nie wąż, ale smok oplata
krzyż, po bokach którego wyrastają dwa kwiaty (lilie?).
Epigramaty towarzyszące obu emblematom stanowią typową dla epoki, „uczoną" igraszkę słowną,
są rozwinięciem anagramu nazwiska Tomas Treterus — Tu sortem teras — wokół którego budują
panegiryczną pochwałę autora książki. Podobne epigramaty umieszczone też były na końcu schón-
felsowskiej przedmowy, nie przytaczam ich jednak, bowiem zostały przedrukowane przez Starowolskigo,
a ostatnio Jerzy Starnawski spolszczył je przy okazji tłumaczenia Setnika pisarzy polskich.
Niemniej biografia braniewska od strony faktograficznej jest niezwykle uboga, pomija nawet pod-
stawowe daty dotyczące życia Tomasza Tretera. Ponieważ w nowszych czasach powstały obszer-
niejsze prace i w mojej monografii Tretera-artysty również tym sprawom poświęciłem dość dużo
uwagi, nie będę więc przedstawiał całokształtu żywota naszego uczonego kanonika, skupię się jedynie
na kilku jego fragmentach, których dotyczą przytoczone tu w aneksie materiały.
Tomasz Treter urodził się 1 marca 1547 roku w Poznaniu jako syn tamtejszego introligatora.
Polecony Stanisławowi Hozjuszowi przez jego poznańskich przyjaciół, przyjęty został na studia do
jezuickiego kolegium w Braniewie w roku 1566, a w trzy lata później przyjęty do „familii" kar-
dynała udał się z nim do Rzymu, gdzie miał następnie spędzić wiele lat.
Z dnia 8 października 1569 г., z drogi do Rzymu pochodzi najstarszy znany list Tomasza,
wysłany z Wenecji do Krakowa, do Tomasza Płazy. Zachował się on w tece obejmującej późne
listy Tretera do biskupa Szymona Rudnickiego, w Archiwum Diecezjalnym Warmińskim w Olsztynie.
Można przypuszczać, że Płaza — „domowita" Kromera — przekazał temu ostatniemu ów list, który
w ten sposób ocalał, włączony następnie do pliku korespondencji biskupa Rudnickiego.
Tomaszowi Płazie, kanonikowi wiślickiemu i proboszczowi kościoła Św. Szczepana w Krakowie
warto poświęcić nieco uwagi. Poza krótką notą Sobieszczańskiego w Encyklopedii powszechnej Orgel-
branda 8 nie doczekał się żadnego opracowania, pomimo że jego korespondencja ze swym patronem.
ń Szczegółowiej problemami chronologii i genezy poszczególnych prac zajmuję się w: T. Chrzanowski, Działalność
artystyczna Tomasza Tretera, Warszawa 1984.
7 C. Bertelli, Di un cardinale delTimpero e di un Canonico Polacco in S. Maria in Trastevere, „Paragone — Arte",
1977. nr 327. s. 89-128.
8 F. M. Sfobieszczański], Plaża Tomasz, [w:] Encyklopedia powszechna, wyd. Orgelbranda, t. XX, s. 838 п.; krótkie
wzmianki znajdujemy w herbarzach Paprockiego i Niesieckiego, zob. też W. Urban, Plaża Tomasz, [w:] Polski słownik
biograficzny, t. 26, s. 778-780.
TADEUSZ CHRZANOWSKI
muzyce, a nawet nie zabrakło tu fizycznego opisu męża o dostojnej postawie i o wielce życzliwym
sposobie bycia. To właśnie jest największą zaletą tej krótkiej biografii, nieosiągalną już później dla
nikogo, ukazującą, że piszący ją (obojętne czy Schônfels czy Błażej Treter) znali osobiście kustosza
warmińskiego, że bywali w jego domu i podziwiali owe kunsztowne ozdoby i sentencje.
Sama zresztą książka należy do cymeliów edytorskich w skali naszego kraju, gdzie — po pięknych po-
czątkach w dobie renesansu — ani drukarstwo, ani tym bardziej szata graficzna, z wyjątkiem jedynie
Gdańska, nie nadążała za państwami zachodniej Europy. Ponieważ nieco uwagi poświęciłem jej
w obszerniejszej pracy o Treterze, nie chcę się zatrzymywać ani nad jej koncepcją emblematyczną, ani
też nad wystrojem miedziorytniczym, który jest dziełem Błażeja jako rytownika, przenoszącego na
miedź rysunki swego stryja, powstałe jeszcze za czasów rzymskiego jego pobytu, a nawet prawdopodob-
nie za życia Hozjusza (a więc najpóźniej w 1579 r.) 6. Chciałem jedynie zwrócić uwagę na końcowe
karty, na których zamieszczone zostały epigramaty poświęcone Treterowi oraz dwa drzeworyty
heraldyczno-emblematyczne.
Tomasz Treter posługiwał się przez całe życie emblematem przedstawiającym krzyż opleciony
przez węża (aluzja do węża miedzianego — najpowszechniejszego prefiguracyjnego przedstawienia
Krzyża Św.) i uzupełnionym lemmą: HOC SAPE Znajdujemy go na karcie tytułowej niedokończonego
dzieła miniatorskiego z okresu rzymskiego: na Lekcjonariuszu z bazyliki S. Maria Transtyberim7,
jak również na suchym sygnecie, którym opatrzone są listy Tretera do biskupa Rudnickiego
(o których będzie niżej mowa). I właśnie ten emblemat wyobrażony został na pierwszym z dwu
drzeworytów zamykających to emblematyczno-mistyczne dziełko.
W czasie pobytu w Rzymie Treter został ponadto nobilitowany przez papieża Grzegorza XIII
i dopuszczony do jego rodzinnego herbu Draco (Smok). Tak więc drugi miedzioryt stanowi kom-
pilację Treterowego emblematu z owym jego włoskim herbem: tym razem nie wąż, ale smok oplata
krzyż, po bokach którego wyrastają dwa kwiaty (lilie?).
Epigramaty towarzyszące obu emblematom stanowią typową dla epoki, „uczoną" igraszkę słowną,
są rozwinięciem anagramu nazwiska Tomas Treterus — Tu sortem teras — wokół którego budują
panegiryczną pochwałę autora książki. Podobne epigramaty umieszczone też były na końcu schón-
felsowskiej przedmowy, nie przytaczam ich jednak, bowiem zostały przedrukowane przez Starowolskigo,
a ostatnio Jerzy Starnawski spolszczył je przy okazji tłumaczenia Setnika pisarzy polskich.
Niemniej biografia braniewska od strony faktograficznej jest niezwykle uboga, pomija nawet pod-
stawowe daty dotyczące życia Tomasza Tretera. Ponieważ w nowszych czasach powstały obszer-
niejsze prace i w mojej monografii Tretera-artysty również tym sprawom poświęciłem dość dużo
uwagi, nie będę więc przedstawiał całokształtu żywota naszego uczonego kanonika, skupię się jedynie
na kilku jego fragmentach, których dotyczą przytoczone tu w aneksie materiały.
Tomasz Treter urodził się 1 marca 1547 roku w Poznaniu jako syn tamtejszego introligatora.
Polecony Stanisławowi Hozjuszowi przez jego poznańskich przyjaciół, przyjęty został na studia do
jezuickiego kolegium w Braniewie w roku 1566, a w trzy lata później przyjęty do „familii" kar-
dynała udał się z nim do Rzymu, gdzie miał następnie spędzić wiele lat.
Z dnia 8 października 1569 г., z drogi do Rzymu pochodzi najstarszy znany list Tomasza,
wysłany z Wenecji do Krakowa, do Tomasza Płazy. Zachował się on w tece obejmującej późne
listy Tretera do biskupa Szymona Rudnickiego, w Archiwum Diecezjalnym Warmińskim w Olsztynie.
Można przypuszczać, że Płaza — „domowita" Kromera — przekazał temu ostatniemu ów list, który
w ten sposób ocalał, włączony następnie do pliku korespondencji biskupa Rudnickiego.
Tomaszowi Płazie, kanonikowi wiślickiemu i proboszczowi kościoła Św. Szczepana w Krakowie
warto poświęcić nieco uwagi. Poza krótką notą Sobieszczańskiego w Encyklopedii powszechnej Orgel-
branda 8 nie doczekał się żadnego opracowania, pomimo że jego korespondencja ze swym patronem.
ń Szczegółowiej problemami chronologii i genezy poszczególnych prac zajmuję się w: T. Chrzanowski, Działalność
artystyczna Tomasza Tretera, Warszawa 1984.
7 C. Bertelli, Di un cardinale delTimpero e di un Canonico Polacco in S. Maria in Trastevere, „Paragone — Arte",
1977. nr 327. s. 89-128.
8 F. M. Sfobieszczański], Plaża Tomasz, [w:] Encyklopedia powszechna, wyd. Orgelbranda, t. XX, s. 838 п.; krótkie
wzmianki znajdujemy w herbarzach Paprockiego i Niesieckiego, zob. też W. Urban, Plaża Tomasz, [w:] Polski słownik
biograficzny, t. 26, s. 778-780.