Rocznik Historii Sztuki (15.1985)

Rocznik Historii Sztuki, t. XV. 1985
PL ISSN 0080-3472

IRENA DŻURKOWA

PÓŹNE PEJZAŻE JACKA MALCZEWSKIEGO

Myśleniu alegorycznemu w sztuce przeciwstawia się w sferze znaczeń ukrytych — myślenie sym-
boliczne. Bardzo specyficzny przejaw znalazło ono w symbolizmie, pojmowanym historycznie, jako
kierunek artystyczny z przełomu XIX i XX w., który „tym się od innych symbolizmów różni, iż nie
musi operować symbolami" i.

„Symbolizm... traktować można jako artystyczny odpowiednik tego, co w filozofii tego samego
czasu znane jest pod nazwą pozytywistycznej metafizyki (bezpośrednio poprzedzającej wystąpienie
Bergsona), która pojmowała świat jako całość monistyczną — bo wszystkie elementy, wszystkie jego
ogniwa, co do istoty swojej są tożsame; i dualistycznie — bo we wszystkich swych przejawach, na
wszystkich poziomach świat ten jest nierozdzielnie dwojaki : fizyczny i psychiczny zarazem, materialny
i duchowy... W docieraniu do tego życia psychicznego w przedmiotach natury upatrywać należy istotę
symbolizmu... symbolizm traktuje wszystkie elementy natury, wszystkie przejawy życia jako analogiczne,
stanowiące zawsze wzajemne wobec siebie analogie. A poza tym jeszcze każda rzecz, stanowiąc
zamknięty, pełny i skończony mikrokosmos, jest w tej interpretacji wiernym i pełnym odzwierciedleniem
makrokosmosu" -.

Przeciwieństwo symbolizmu w stosunku do obrazowania alegorycznego ujawnia się głównie w tym,

że odnosi się on ..... do sfery elementów czysto plastycznych..., do tego, co jest nie dającą się

opowiedzieć treścią przedstawień, a nie do tego, co w jakikolwiek sposób sprowadzić by się dało
do ich tematu" 3. Obiektywistyczna, zmierzająca do poznania «esencji» bytu postawa malarza-symbolisty
znajduje wyraz w konstrukcji szczególnego rodzaju przestrzeni obrazowej, niejednorodnej, niespójnej,
rozbijanej przez wewnętrzne napięcia. Odzwierciedla się w tym jak gdyby negatywny punkt wyjścia

twórcy, wywołujący ..... poczucie istotnej ontologicznej różnicy między tym, który patrzy, a tym, co

jest widziane, między obserwującym a obserwowanym, między malującym a malowanym — naj-
ogólniej : między człowiekiem a przyrodą. Natomiast ostatecznym celem tego symbolizmu jest wykazanie
pozorności wszelkich takich przeciwstawień" 4. Artysta, w ciągłym nawiązywaniu do formuły mimetycz-
nej, przekracza granice iluzjonizmu, by przeniknąć zewnętrzną, zmysłowo poznawalną warstwę rzeczy-
wistości i dotrzeć do jej «duchowego» jądra, wspólnego człowiekowi i naturze.

Jednym z najwybitniejszych reprezentantów symbolizmu w sztuce polskiej jest Jacek Malczewski.
W swej dojrzałej twórczości Malczewski przeobraża zasady realistycznego widzenia, zamiast odwzoro-
wania rzeczywistych relacji przestrzennych wprowadza „... innego rodzaju związek: poetycki, metafo-
ryczny, «figuralny» czy «prefiguracyjny»" Stosując rozmaite środki ekspresji tworzy przestrzeń

nieciągłą, ontologicznie dwoistą......podział jest tutaj konsekwentnie dychtomiczny : człowiek a pejzaż,

człowiek (nawet jeśli wyraźnie uprzedmiotowiony) a przedmiot, człowiek a postać ludzka na pierwszy
rzut oka reprezentująca jakiś inny wymiar, inny świat, należąca do świata pejzażu, do wymiaru
«żywych» przedmiotów, do rzędu upsychicznionych, jak człowiek czy bardziej niż człowiek, rzeczy.

1 W. Juszczak, O symbolizmie w twórczości Jana Stanisławskiego, [w:] Fakty i wyobraźnia, Warszawa 1979, s. 121.

2 Ibidem, s. 122, 123.

3 Ibidem, s. 121.

4 Ibidem, s. 122.

5 W. Juszczak, M. Liczbińska, Malarstwo polskie. Modernizm, Warszawa 1977, s. 66.