Rocznik Historii Sztuki (15.1985)

Rocznik Historii Sztuki, t. XV. 1985
PL ISSN 0080-3472

EUGENIUSZ IWANOYKO

GOTFRYD PESCHWITZ EMBLEMATYK GDAŃSKI DRUGIEJ POŁOWY XVII WIEKU

W polskiej emblematyce, obejmującej zarówno rejony literatury jak i sztuk plastycznych, rolę
szczególnie znaczącą odgrywał Gdańsk. Ten ważny ośrodek księgarstwa i drukarstwa oraz najlepszej
w Polsce grafiki XVII-wiecznej zapisał się również jako miejsce, gdzie powstawały najliczniejsze
realizacje architektury okolicznościowej, a także projekty takich dekoracji dla stolicy. Celem upamiętnie-
nia wydarzeń historycznych bito w Gdańsku emblematyczne medale i monety1. Tu wystąpiło
także interesujące zjawisko emblematyzacji starszych zespołów dzieł sztuki, które pierwotnie były
nosicielami zbyt lapidarnych znaczeń treściowych, a które później usiłowano włączyć w nowe układy
emblematyczne. I tak cykl siedmiu (pierwotnie ośmiu) obrazów Hansa Vredemana de Vries, z 1595 г.,
otrzymuje na początku XVII wieku tablice z wierszowanymi inskrypcjami, odpowiedniki epigramów.
Ten zabieg rozwiązuje trudności emblemu i zadość czyni ogólnym założeniom emblematyki: wiązania
obrazu i słowa. Większość ówczesnych wybitnych malarzy gdańskich włącza się w nurt emblema-
tyczny: wspaniały Molier w swym Groszu czynszowym i Budowie świątyni, Izaak van den Błock
w — Wieży Babel a zwłaszcza w monumentalnym plafonie w Wielkiej Sali Rady ratusza gdańskiego,
dziele, którego skala artystyczna i integralna wymowa treściowa przekraczają lokalne ramy. Aspekty
ideowe tego wielkiego zespołu dwudziestu pięciu obrazów, jednego z najświetniejszych dzieł emble-
matycznych, jakie posiadamy2, podnoszą skalę jego przeżywania.

Poważna liczba emblematycznych dzieł sztuki w Gdańsku powstałych była jednak poświęcona
sprawom bieżącym, lokalnym imprezom okolicznościowym. Przywiązywano do nich dużą wagę,
a sugestie tą drogą przekazywane odbiorcom, a zwłaszcza głównemu adresatowi, odzwierciedlały
stan poglądów czy polemik. Nowe redakcje znaków emblematycznych komponowanych sytuacyjnie
wykazywały wielką orientację w aktualiach politycznych i ideologicznych. Zachowany materiał
literacki, zwłaszcza zaś szczególnie cenny graficzny i rysunkowy, przekazuje nam szereg nazwisk
artystów gdańskich działających na tym polu komunikacji wizualnej. Nieporównanie szczuplejszy
jest rejestr autorów, od których pochodziły bezpośrednie inspiracje zespołów dekoracyjnych: twórców
programów, „inwentorów idei", proklamujących sens przedstawień i niezbędną argumentację słowną.
Tym bardziej zasługuje na uwagę wskazanie nazwiska twórcy programowanych studiów rysunkowych
dla królów polskich, Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, a także emblema-
tycznych opisów zaginionych gobelinów z gdańskiego Dworu Artusa i malowideł z Domu Ławy.

Nie mając na celu wyczerpania całej problematyki zagadnienia, pragnę w zarysie przedstawić
Gotfryda Peschwitza, emblematyka gdańskiego, i opisać zespół jego prac, należących do decorum
dawnego Gdańska, wśród których są cenne polonica, mające i tę zaletę, że są to inedita*.

1 Obszerny wykaz literatury dawnej i współczesnej, łącznie z drukami gdańskimi, zawiera praca J. Pelca. Obraz-
-Slowo-Znak, studium o emblematach w literaturze staropolskiej, Wrocław 1973; wyłącznie ilustrowane druki omawia
A. Kurkowa. Grafika ilustracyjna gdańskich druków okolicznościowych XVII wieku. Wrocław 1979. Gdańskie medalierstwo
w aspekcie emblematycznym jest aktualnie przedmiotem badań M. Stahr (Muzeum Narodowe. Poznań). Wiele cennego
materiału wnosi J. Śliziński, Jan III Sobieski w literaturze narodów Europy, vVarszawa 1979.

2 E. Iwanoyko. Apoteoza Gdańska — Program ideowy malowideł stropu Wielkiej Sali Rady w gdańskim ratuszu
Głównego Miasta. Gdańsk 1976.

« Peschwitz Gottfried. орг. E Iwanoyko. PSB. t. XXV/4. s. 651-652.