DOI Artikel:
Iwanoyko, Eugeniusz: Gotfryd Peschwitz emblematyk gdański drugiej połowy XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.12455#0236
232
.ARS EMBLEMATICA". MATERIAŁY Z SESJI
Gotfryd Peschwitz (Gottfried von Peschwitz, vel de Peschvitius), urodzony w Gdańsku w 1631 roku
i tamże zmarły w 1691, rajca, sekretarz królewski w Warszawie i pod koniec życia burmistrz
Gdańska, należał do elity umysłowej miasta. Pochodził z patrycjatu. Studiował prawo na uniwersyte-
cie we Franeker w niderlandzkiej Fryzji, następnie — jak to było wówczas w zwyczaju — odbywał
podróże do Francji, Niemiec i Włoch. Sprawowanie odpowiedzialnych urzędów administracyjnych
nie przeszkadzało mu w paraniu się piórem i amatorsko traktowanym malarstwem 4. Miał uzdolnienia
poetyckie i oprócz sonetów, pisanych w młodości po francusku, włosku i łacinie, wydał w języku
niemieckim obszerny podręcznik teoretyczny poetyki?.
Najbardziej jednak charakterystyczne dla jego dorobku literackiego, przeładowanego erudycją
i moralizatorstwem, o przeciętnej raczej wartości artystycznej, pozostają drobne utwory okoliczno-
ściowe, w tym ilustrowane polonica, pozostające w rękopisach. Materiały te, zgromadzone w tece
pt. Godefr. de Peschvitz — Inscriptiones, Elogia et Varia 1668-1686, z późniejszym dopiskiem informują-
cym, że zebrał je sam autor: Ipse Autor huius Collectionis curam habuit, zawierają rozpoznaną część
jego dorobku6.
Są to prawie wyłącznie gedaniana: ilustrowane rycinami wierszowane epitalamia, panegiryczne
mowy pogrzebowe, listy kondolencyjne, teksty na epitafia, a także interesujące nas szczególnie
serie rysowanych emblematów dla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego wraz
z korespondencją z Warszawy i Krakowa dotyczącą realizacji niektórych projektów 7.
1. Projekty dla króla Wiśniowieckiego składają się z trzech serii.
Pierwszej serii — złożonej z karty tytułowej i sześciu rysunków-projektów poświęconych uroczy-
stościom koronacyjnym — towarzyszą listy sekretarza gdańskiego Adriana Stodderta: datowany w War-
szawie w dniu 30 sierpnia, i drugi, z Krakowa, z 2 listopada 1669 roku. Listy donoszą o przy-
jęciu emblematów przez króla elekta. Domyślać się należy, że emblematy były przeznaczone do
dekoracji okolicznościowej związanej z uroczystością koronacji (il. 1, 2).
Druga seria — składająca się również z rysowanej karty tytułowej i sześciu projektów emble-
matycznych, została poświęcona zaślubinom króla z Eleonorą Austriacką. I w tym wypadku
korespondencja z Warszawy, nosząca daty 15 i 21 marca 1670 roku, podpisana przez Reinholda
Widera sekretarza gdańskiego, donosi o akceptacji projektów przez parę królewską (il. 3, 4).
Seria trzecia — znana z dwóch wersji, złożona z dziesięciu projektów, nie została dokończona:
ogranicza się jedynie do strefy napisowej, bez wyobrażeń ikonicznych. Przeznaczenie projektów
określa dokładnie załączona karta tytułowa, wskazuje ona, że chodziło tym razem o malowidła
dla królewskiego castrwn doloris względnie o ilustracje panegiryku pogrzebowego. Panegiryk nie
został wydrukowany. Możemy jednak dokładnie określić datę powstania tego projektu: „... 1673...
die post emortalem primo..." Cykle emblematów, tak w swej warstwie treściowej, jak i napisowej,
akcentują polskie pochodzenie króla i związane z tym nadzieje na odrodzenie polskiej dynastii
oraz nawiązują do stemmatyki Korybuta i imienia królewskiego (il. 5, 6).
2. Najbardziej interesujące są emblematy Peschwitza ku uczczeniu Jana III Sobieskiego. Obejmują
swymi treściami dwa fakty z życia króla: jego elekcję wraz z koronacją w 1674 roku i królewskie
odwiedziny Gdańska w 1677 roku. Serie Sobiescianów, interesujące pod względem treściowym
i literackim, posiadają także, chociaż nie równe, wartości artystyczne. Część rysunków nosi nadto
1 Peschwitz był właścicielem okazałego księgozbioru i miał własny ekslibris. K. Reychmann, Ех-librisy gdańskie.
Warszawa 1928, ss. 54, 56.
-s Jiingst erbauten hochdeutschen Parnass..., Jena 1663.
* Biblioteka PAN w Gdańsku, Ms. 2442.
7 Najwcześniejsze dane biograficzne dotyczące G. Peschwitza zawiera kazanie pogrzebowe M. Hanschiusa, wydane
drukiem w Gdańsku w 1697 r. (Biblioteka ,PAN w Gdańsku, 10e 100), następne to: G. Lóschin, Biirgermeister,
Ratshefrn und Schôppen des Danziger Freistaates____ Danzig 1868. s. 43; O. Gunther, Katalog der Handschriften der
Danziger Stadtbibliothek, Danzig 1903. W skąpym zakresie informuje o nim B. Pompecki, Literaturgeschichte der
Provinz Westpreussen, Danzig 1915. s. 57; D. Raschke, Danziger Dichterkreis des 17. Jahrhunderts, Diss., Berlin 1923.
passim; Ch. Krollmann, Altpreussische Biographie, Bd. II, 3 Lieferung, Kónigsberg 1944, s. 456; K. Estreicher,
Bibliografia polska, t. 24, s. 198 (bibliografia niepełna); E. Iwanoyko. Zaginione gobeliny z Dworu Artusa w Gdańsku
w interpretacji Gotfryda Peschwitza z 1686 roku, „Gdańskie Studia Muzealne" (w druku). Rytowany portret Peschwitza
wymienia F. Schwarz. Danzig im Bilde.... Danzig 1913. s. 194.
.ARS EMBLEMATICA". MATERIAŁY Z SESJI
Gotfryd Peschwitz (Gottfried von Peschwitz, vel de Peschvitius), urodzony w Gdańsku w 1631 roku
i tamże zmarły w 1691, rajca, sekretarz królewski w Warszawie i pod koniec życia burmistrz
Gdańska, należał do elity umysłowej miasta. Pochodził z patrycjatu. Studiował prawo na uniwersyte-
cie we Franeker w niderlandzkiej Fryzji, następnie — jak to było wówczas w zwyczaju — odbywał
podróże do Francji, Niemiec i Włoch. Sprawowanie odpowiedzialnych urzędów administracyjnych
nie przeszkadzało mu w paraniu się piórem i amatorsko traktowanym malarstwem 4. Miał uzdolnienia
poetyckie i oprócz sonetów, pisanych w młodości po francusku, włosku i łacinie, wydał w języku
niemieckim obszerny podręcznik teoretyczny poetyki?.
Najbardziej jednak charakterystyczne dla jego dorobku literackiego, przeładowanego erudycją
i moralizatorstwem, o przeciętnej raczej wartości artystycznej, pozostają drobne utwory okoliczno-
ściowe, w tym ilustrowane polonica, pozostające w rękopisach. Materiały te, zgromadzone w tece
pt. Godefr. de Peschvitz — Inscriptiones, Elogia et Varia 1668-1686, z późniejszym dopiskiem informują-
cym, że zebrał je sam autor: Ipse Autor huius Collectionis curam habuit, zawierają rozpoznaną część
jego dorobku6.
Są to prawie wyłącznie gedaniana: ilustrowane rycinami wierszowane epitalamia, panegiryczne
mowy pogrzebowe, listy kondolencyjne, teksty na epitafia, a także interesujące nas szczególnie
serie rysowanych emblematów dla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego wraz
z korespondencją z Warszawy i Krakowa dotyczącą realizacji niektórych projektów 7.
1. Projekty dla króla Wiśniowieckiego składają się z trzech serii.
Pierwszej serii — złożonej z karty tytułowej i sześciu rysunków-projektów poświęconych uroczy-
stościom koronacyjnym — towarzyszą listy sekretarza gdańskiego Adriana Stodderta: datowany w War-
szawie w dniu 30 sierpnia, i drugi, z Krakowa, z 2 listopada 1669 roku. Listy donoszą o przy-
jęciu emblematów przez króla elekta. Domyślać się należy, że emblematy były przeznaczone do
dekoracji okolicznościowej związanej z uroczystością koronacji (il. 1, 2).
Druga seria — składająca się również z rysowanej karty tytułowej i sześciu projektów emble-
matycznych, została poświęcona zaślubinom króla z Eleonorą Austriacką. I w tym wypadku
korespondencja z Warszawy, nosząca daty 15 i 21 marca 1670 roku, podpisana przez Reinholda
Widera sekretarza gdańskiego, donosi o akceptacji projektów przez parę królewską (il. 3, 4).
Seria trzecia — znana z dwóch wersji, złożona z dziesięciu projektów, nie została dokończona:
ogranicza się jedynie do strefy napisowej, bez wyobrażeń ikonicznych. Przeznaczenie projektów
określa dokładnie załączona karta tytułowa, wskazuje ona, że chodziło tym razem o malowidła
dla królewskiego castrwn doloris względnie o ilustracje panegiryku pogrzebowego. Panegiryk nie
został wydrukowany. Możemy jednak dokładnie określić datę powstania tego projektu: „... 1673...
die post emortalem primo..." Cykle emblematów, tak w swej warstwie treściowej, jak i napisowej,
akcentują polskie pochodzenie króla i związane z tym nadzieje na odrodzenie polskiej dynastii
oraz nawiązują do stemmatyki Korybuta i imienia królewskiego (il. 5, 6).
2. Najbardziej interesujące są emblematy Peschwitza ku uczczeniu Jana III Sobieskiego. Obejmują
swymi treściami dwa fakty z życia króla: jego elekcję wraz z koronacją w 1674 roku i królewskie
odwiedziny Gdańska w 1677 roku. Serie Sobiescianów, interesujące pod względem treściowym
i literackim, posiadają także, chociaż nie równe, wartości artystyczne. Część rysunków nosi nadto
1 Peschwitz był właścicielem okazałego księgozbioru i miał własny ekslibris. K. Reychmann, Ех-librisy gdańskie.
Warszawa 1928, ss. 54, 56.
-s Jiingst erbauten hochdeutschen Parnass..., Jena 1663.
* Biblioteka PAN w Gdańsku, Ms. 2442.
7 Najwcześniejsze dane biograficzne dotyczące G. Peschwitza zawiera kazanie pogrzebowe M. Hanschiusa, wydane
drukiem w Gdańsku w 1697 r. (Biblioteka ,PAN w Gdańsku, 10e 100), następne to: G. Lóschin, Biirgermeister,
Ratshefrn und Schôppen des Danziger Freistaates____ Danzig 1868. s. 43; O. Gunther, Katalog der Handschriften der
Danziger Stadtbibliothek, Danzig 1903. W skąpym zakresie informuje o nim B. Pompecki, Literaturgeschichte der
Provinz Westpreussen, Danzig 1915. s. 57; D. Raschke, Danziger Dichterkreis des 17. Jahrhunderts, Diss., Berlin 1923.
passim; Ch. Krollmann, Altpreussische Biographie, Bd. II, 3 Lieferung, Kónigsberg 1944, s. 456; K. Estreicher,
Bibliografia polska, t. 24, s. 198 (bibliografia niepełna); E. Iwanoyko. Zaginione gobeliny z Dworu Artusa w Gdańsku
w interpretacji Gotfryda Peschwitza z 1686 roku, „Gdańskie Studia Muzealne" (w druku). Rytowany portret Peschwitza
wymienia F. Schwarz. Danzig im Bilde.... Danzig 1913. s. 194.