DOI Artikel:
Michalski, Sergiusz: Protestancka symbolika tęczy
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.12455#0291
Rocznik Historii Sztuki, t. XV. 1985
PL ISSN 0080-3472
SERGIUSZ MICHALSKI
PROTESTANCKA SYMBOLIKA TĘCZY
Tęcza należy do najstarszych a zarazem najbardziej fascynujących symboli naturalnych. Szczególnie
zaś interesujące są jej zmienne funkcje ikonograficzne — począwszy od antycznego symbolu nie-
szczęścia, poprzez średniowieczne przedstawienia Sądu Ostatecznego, gdzie (w oparciu o Apokalipsę
Janową) uważana była za jeden z jego symboli, a skończywszy na sztuce i grafice użytkowej
naszych czasów, gdzie tęcza stała się znakiem barwności życia, dobrobytu i nadziei, ale też i symbolem
innego świata i last but not kast rewolucji К Wizje św. Brygidy rozpowszechniły tęczę rozumianą jako
symbol maryjny, i w takim charakterze występuje w obrazie Griinewalda Madonna ze Stuppach-.
W wyniku specyficznego nałożenia się nastrojów chiliastycznych i antyfeudalnych stała się ona też
symbolem zbuntowanych pod wodzą Muntzera chłopów niemieckich w 1525 roku. Tym samym dokonało
się jakby jej wkroczenie na teren symboliki społeczno-politycznej.
W XVI i XVII w. tęcza była — przede wszystkim za sprawą emblematyki — symbolem dobrych
rządów, pokoju i harmonii społecznej. Zachowała ona jednak też bezpośrednie odniesienia do pojęć
etyczno-filozoficznych, jak i do kategorii, które przyszłoby nam określić mianem archetypicznych
(symbol szczęścia, złudności czy też łączenia „góry i dołu"). Jak widać, wywoływała ona nawet
w sferze archetypów często zupełnie przeciwstawne skojarzenia. Jako znak biblijny, tęcza związana
była z opowieścią o wielkim potopie. W oparciu o genezyjską narrację przyszło jej symbolizować
starotestamentowe przymierze Boga z ludzkością (Gen., 9, 12-17).
Temu właśnie znaczeniu tęczy poświęcimy zasadniczą część naszych rozważań. By kontynuować to,
oczywiście skrótowe, wyliczenie rozmaitych jej znaczeń dodajmy jeszcze, że należy ona do tych
symboli, dla których znana granica roku 1800 (ikonograficzny break in tradition) sprawdza się
całkowicie3. Po tej cezurze występuje ona przede wszystkim jako panteistyczny symbol natury,
ładu czy też idei wspólnoty (np. u Friedricha)4.
Centralny owalny obraz w dekoracji stropu Wielkiej Sali Rady ratusza głównomiejskiego
w Gdańsku — słynna, po wielekroć analizowana i opisywana Apoteoza Gdańska (1608, Izaak van den
Blocke; il. 1) stanowi skomplikowaną alegorię, zawierającą elementy symboliki biblijno-mitologicznej,
elementy narracyjno-rodzajowe oraz nawiązania do emblematów i do topiki miejskiej. Dzieło to łączy
1 S. Rósch, Der Regenbogen in der MalereU „Studium Generale", 13, 1960, s. 418 п.; T. Osterwold i inni,
Regenbogen fur eine bessere Welt, [Katalog wystawy w] Wurtembergische Kunstwerein, Stuttgart 1977 (tam bibliografia,
m. in. artykuły: D. Zinke, Zur Ikonographie des Regenbogens in der abendldndischen Kunst; T. Osterwold. Materialien zur
Kulturgeschichle des Regenbogens). Prace nie wymienione u Róscha i w Katalogu sztutgarckim : M. Rasânen, Regenbogen-
Himmelsbogen, „Studia Orientalia", 14, 1947; E. Kirschbaum SJ [wyd.], Lexikon der Christlichen Ikonographie, t. III,
Rom - Freiburg — Basel - Wien 1971 (sub voce „Regenbogen"), t. IV, 1972 (sub voce „Noe"); E. H. Gombrich,
Bosch's „Garden of Earthly Delight". A Progress Raport, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", XXXII,
1969, s. 162-170; B. Lindberg, The Fire next.Time, ibidem, XXXV, 1972, ss. 187-199.
2 L. Behling, Neue Forschungen zu Griinewalds Stuppacher Maria, „Pantheon", 26, 1968, s. 11-20.
я Dzieje tęczy w XIX i XX w. omawia Katalog Regensbôgen fur eine bessere Welt, zwłaszcza artykuł Osterwolda.
4 Zagadnienie znaczenia tęczy w obrazach Caspara Davida Friedricha podjął P. Betthausen w referacie na sesji
poświęconej K. F. Schinklowi, odbytej w marcu 1981 r. w Putbus (NRD). O symbolice tęczy około 1800 r. zob. też
J. Gage, Blake's Newton, „Jurnal of the Warburg and Courtauld Institutes", XXXIV. 1971, s. 372-377.
PL ISSN 0080-3472
SERGIUSZ MICHALSKI
PROTESTANCKA SYMBOLIKA TĘCZY
Tęcza należy do najstarszych a zarazem najbardziej fascynujących symboli naturalnych. Szczególnie
zaś interesujące są jej zmienne funkcje ikonograficzne — począwszy od antycznego symbolu nie-
szczęścia, poprzez średniowieczne przedstawienia Sądu Ostatecznego, gdzie (w oparciu o Apokalipsę
Janową) uważana była za jeden z jego symboli, a skończywszy na sztuce i grafice użytkowej
naszych czasów, gdzie tęcza stała się znakiem barwności życia, dobrobytu i nadziei, ale też i symbolem
innego świata i last but not kast rewolucji К Wizje św. Brygidy rozpowszechniły tęczę rozumianą jako
symbol maryjny, i w takim charakterze występuje w obrazie Griinewalda Madonna ze Stuppach-.
W wyniku specyficznego nałożenia się nastrojów chiliastycznych i antyfeudalnych stała się ona też
symbolem zbuntowanych pod wodzą Muntzera chłopów niemieckich w 1525 roku. Tym samym dokonało
się jakby jej wkroczenie na teren symboliki społeczno-politycznej.
W XVI i XVII w. tęcza była — przede wszystkim za sprawą emblematyki — symbolem dobrych
rządów, pokoju i harmonii społecznej. Zachowała ona jednak też bezpośrednie odniesienia do pojęć
etyczno-filozoficznych, jak i do kategorii, które przyszłoby nam określić mianem archetypicznych
(symbol szczęścia, złudności czy też łączenia „góry i dołu"). Jak widać, wywoływała ona nawet
w sferze archetypów często zupełnie przeciwstawne skojarzenia. Jako znak biblijny, tęcza związana
była z opowieścią o wielkim potopie. W oparciu o genezyjską narrację przyszło jej symbolizować
starotestamentowe przymierze Boga z ludzkością (Gen., 9, 12-17).
Temu właśnie znaczeniu tęczy poświęcimy zasadniczą część naszych rozważań. By kontynuować to,
oczywiście skrótowe, wyliczenie rozmaitych jej znaczeń dodajmy jeszcze, że należy ona do tych
symboli, dla których znana granica roku 1800 (ikonograficzny break in tradition) sprawdza się
całkowicie3. Po tej cezurze występuje ona przede wszystkim jako panteistyczny symbol natury,
ładu czy też idei wspólnoty (np. u Friedricha)4.
Centralny owalny obraz w dekoracji stropu Wielkiej Sali Rady ratusza głównomiejskiego
w Gdańsku — słynna, po wielekroć analizowana i opisywana Apoteoza Gdańska (1608, Izaak van den
Blocke; il. 1) stanowi skomplikowaną alegorię, zawierającą elementy symboliki biblijno-mitologicznej,
elementy narracyjno-rodzajowe oraz nawiązania do emblematów i do topiki miejskiej. Dzieło to łączy
1 S. Rósch, Der Regenbogen in der MalereU „Studium Generale", 13, 1960, s. 418 п.; T. Osterwold i inni,
Regenbogen fur eine bessere Welt, [Katalog wystawy w] Wurtembergische Kunstwerein, Stuttgart 1977 (tam bibliografia,
m. in. artykuły: D. Zinke, Zur Ikonographie des Regenbogens in der abendldndischen Kunst; T. Osterwold. Materialien zur
Kulturgeschichle des Regenbogens). Prace nie wymienione u Róscha i w Katalogu sztutgarckim : M. Rasânen, Regenbogen-
Himmelsbogen, „Studia Orientalia", 14, 1947; E. Kirschbaum SJ [wyd.], Lexikon der Christlichen Ikonographie, t. III,
Rom - Freiburg — Basel - Wien 1971 (sub voce „Regenbogen"), t. IV, 1972 (sub voce „Noe"); E. H. Gombrich,
Bosch's „Garden of Earthly Delight". A Progress Raport, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", XXXII,
1969, s. 162-170; B. Lindberg, The Fire next.Time, ibidem, XXXV, 1972, ss. 187-199.
2 L. Behling, Neue Forschungen zu Griinewalds Stuppacher Maria, „Pantheon", 26, 1968, s. 11-20.
я Dzieje tęczy w XIX i XX w. omawia Katalog Regensbôgen fur eine bessere Welt, zwłaszcza artykuł Osterwolda.
4 Zagadnienie znaczenia tęczy w obrazach Caspara Davida Friedricha podjął P. Betthausen w referacie na sesji
poświęconej K. F. Schinklowi, odbytej w marcu 1981 r. w Putbus (NRD). O symbolice tęczy około 1800 r. zob. też
J. Gage, Blake's Newton, „Jurnal of the Warburg and Courtauld Institutes", XXXIV. 1971, s. 372-377.