Rocznik Historii Sztuki (15.1985)

Rocznik Historii Sztuki, t. XV. 1985
PL ISSN 0080-3472

URSZULA M. MAZURCZAKOWA

PRÓBA ANALIZY CZASU PRZEDSTAWIONEGO W OBRAZIE*

W każdej epoce pojawiało się pytanie o czas, o jego naturę, rodzaj istnienia i sposoby jego
poznawania. Wiek XX podjął z tym większym niepokojem zagadnienie czasu: zarówno w poznaniu
jak i działaniu i to im większą stała się jego wszechobecność w życiu człowieka współczesnego,
zarówno na płaszczyźnie naukowej, jak i egzystencjalnej.

Sposoby poznawania i ujawniania się czasu w sztuce stały się od dawna przedmiotem obszer-
nych studiów i analiz literaturoznawców, teatrologów, także muzykologów, tych więc dziedzin sztuk,
które uznane były w klasycznym podziale jako sztuki czasowe. W literaturze polskiej obszerny
przegląd stanu badań przekazała w swoim studium o teatrze Irena Sławińska Klasycy, znawcy
tego zagadnienia, obok wspomnianej autorki, tacy jak G. Poulet, G. Mendilow, H. Meyerhof,
E. Steiger, G. Muller, D. S. Lichaczow^. odsłonili w swoich analizach dzieł literackich bogatą,
różnorodną tak pod względem formy, jak i treści, złożoną postać czasu przedstawionego, czy —
jak się określa nieraz — czasu konstrukcyjnego lub artystycznego (termin Lichaczowa). Także
w utworze muzycznym, który cały realizuje się w czasie, dla którego czas jest niemalże tworzy-
wem, badania zostały daleko posunięte i przekazane w wielu pracach ?.

Obraz również był i jest rozpatrywany w perspektywie czasowej. Trudno mówić o jednolitym
podejściu. Wręcz przeciwnie. Przyjmując rozmaite aspekty obrazu jako dzieła sztuki otrzymujemy
rozliczne relacje czasowe, w jakie obraz jest uwikłany, a zatem również możliwe podejścia do
zagadnienia. Zanim przejdziemy do jednego z nich, tj. do czasu przedstawionego, spróbujemy zary-
sować krótko inne możliwe typy czasowych analiz, wynikających z różnych punktów widzenia
obrazu jako tworu artystycznego.

1. Dzieło sztuki powstaje dzięki czynności twórczej artysty w określonym czasie — czasie two-
rzenia. Problemy, które tutaj pojawiają się, są wielorakie i trudne często do jednoznacznego
określenia, bowiem np. proces tworzenia nie jest nigdy dany w pełnym swoim przebiegu i trudno
określić jego granice. Jest on przedmiotem dociekań psychologów, socjologów sztuki i estetyków-*.

2. Obraz ogląda widz przez dłuższy lub krótszy czas. Jest to czas percepcji. Na temat ten

* Artykuł jest fragmentem rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem doc. dr. Władysława Stróżewskiego na
Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

1 J. Sławińska. Współczesna refleksja o teatrze. Ku antropologii teatru. Kraków 1979.

2 G. Poulet. Etudes sur le temps humain, t. I-IV. Paris 1950-1968 (w polskim tłumaczeniu wybrano szkice pt.
Metamorfozy czasu, [w:] Szkice krytyczne, wybór J. Błoński i M. Głowiński, przedmowa J. Błoński. Warszawa 1977;
E. Steiger. Die Zeit ais Einbildungskraft des Dichters. Ziirich 1939; G. Mendilow, Time and the Norel. Berkeley 1968;
H. Meyerhof. Time in Literaturę. Berkeley 1955; G. Muller. Die Bedeutung der Zeit in der Erzahlkunst. Bonn 1947;
D. S. Lichaczow, Poetika driewnierusskoj litieratury. Leningrad 1971; zob. też: tłum. polskie (A. Prus-Bogusławskiego.
pt. Poetyka literatury staroruskiej. Warszawa 1981.

ł R. Ingarden. Utwór muzyczny i jego tożsamości. Kraków 1967.

4 M. Gołaszewska. Twórczość a osobowość twórcza. KUL. Lublin. 1958.