Rocznik Historii Sztuki (15.1985)

Rocznik Historii Sztuki, t. XV. 1985
PL ISSN 0080-3472

ANNA BENTKOWSKA

SYMBOLIKA DRZEWA. DYLEMATY ZWIĄZANE Z EMBLEMATYCZNĄ METODĄ

INTERPRETACJI MALARSTWA

Literatura emblematyczna jako klucz do rozszyfrowywania ukrytych treści malarstwa zyskała
w najnowszych badaniach historii sztuki rację bytu i znaczną popularność. Książki i druki emblematyczne
dają nieocenione usługi, wyjaśniając pojęcia i symbole, których sens byłby już dziś trudny do
zrozumienia. Ich lektura pozwala często przybliżyć się (przy braku innych, doskonalszych metod) do
odległego o stulecia stanu umysłowości i poglądów (religijnych, fllozoficzno-życiowych, nawet politycz-
nych) samych artystów oraz widzów oglądających ich dzieła. Łącząc twórczość literacką i plastyczną,
rozwijając starożytne „ut pictura poesis...", emblematyka dawała XVI- i XVII-wiecznemu czytelnikowi
przede wszystkim recepty na pojmowanie życia doczesnego i nadprzyrodzonego, służyła „ku pouczeniu
i rozrywce" i. Stworzyła ogromny zbiór symbolicznych obrazów, ukazujących świat przyrody, Boga
i ludzi, ich dzieła i czyny. Jej zasięg był właściwie nieograniczony. Jak stwierdził Bohuslaus Balbinus
pod koniec XVII wieku: „Nulla res est sub sole, quae materiam emblemati dare non possit"2.

Badania nad malarstwem pozornie tylko realistycznym mają już swoją bogatą literaturę. Ich
rezultatem były też wystawy, które dowiodły licznymi przykładami, jak bardzo pożyteczne bywa
korzystanie z emblematycznych źródeł. Interpretacje tego typu opierają się najczęściej na analizie
wybranego lub wybranych motywów obrazu. Motyw^ ma przede wszystkim charakter wizualny,
formalny. Jest on nośnikiem określonych treści, które mogą nabierać znaczenia symbolicznego, nie
zawsze jednak można go utożsamiać z tematem czy ideą obrazu. Wydaje się, że zastosowanie
emblematycznego klucza może być w pełni uzasadnione tylko wtedy, gdy odnosi się do motywów
najbardziej w obrazie wyeksponowanych, najważniejszych. Ich znaczenia symboliczne powinny się
pokrywać, co daje możliwość odczytania przenośnego znaczenia całej kompozycji. Omawiana metoda
kryje w sobie również wielkie niebezpieczeństwo przekraczania dopuszczalnych granic przy porównywa-
niu emblematycznych źródeł z dziełami malarskimi. Wśród dokonanych dotychczas analiz można
wskazać kilka, które — jak sądzę — posuwają się zbyt daleko i wykraczają poza samo przedstawienie.
Jednym z przykładów może być interpretacja krajobrazów Jacoba van Ruisdaela z cyklu Bielenie
płótna pod Haarlemem, która wiąże te obrazy także z symboliką bieli (jako znaku niewinności
i niepokalania) i oczyszczenia przez obmycie rąk lub chrzest — co znacznie wykracza poza kontekst
przedstawienia; ludzie i ich czynności są tu niemal niezauważalni, tematem obrazu jest widok
pól i panorama miasta4. Analizy, o których mowa, są na ogól niezwykle ciekawe i głęboko
erudycyjne, jednak wydaje się, że ich autorzy zapominają o najważniejszym przedmiocie analizy
i tworzą opowieść wokół dzieła, a nie o dziele. Należy więc strzec się przed nieograniczonym
stosowaniem tej metody, by nie stała się jedynie modą. i to dość ryzykowną, ponieważ z jednej

1 Toi lering en vermaak. Betekenissen van HoUandse genrevoorstellingen uit de zexentiende eeur.. kat. wystawy, pod
red. E. de Jongh. Rijksmuseum. Amsterdam 1976.

: Cyt. za: J. Pelc. Obra: — Stówo — Znak. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973. s. 36.

; Na temat pojęcia motywu i jego przydatności w badaniach sztuki i literatury por. artykuły w pracy zbiorowej:
Beitrdge zur Motivkunde des 19. Jahrhunderts, Munchen 1970, a zwłaszcza art.: J. A. Schmoll gen. Eisenwerth.
Zur inelliodi.se/ien Abgrenzug der Motivkunde. s. 9-12.

4 W. Wiegand. Ruisdael-Studien. Ein Versuch zur Ikonologie der Landschaftsmalerei, (Philos. Diss.). Hamburg 1971.
s. 99-106.

39 - Rocznik Historii Sztuki, t. XV