DOI article:
Pasierb, Janusz St.: Życie, męka i chwała św. Stanisława w "Legendarium andegaweńskim": (bav vat. lat. 8541)
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0053
ŻYCIE, MĘKA I CHWAŁA ŚW. STANISŁAWA
49
przyszłych losów Stanisława. Można tu wskazać na bardzo bliską analogię hagiograficzną: w życiorysie
św. Wojciecha, w Passio b. Adalberti episcopi et martyris (r. XXIX) jest mowa o widzeniu sennym, jakie
miał przed męczeństwem Wojciecha jego brat Gaudenty; ujrzał on mianowicie stojący na ołtarzu kielich,
przeznaczony tylko dla Wojciecha16.
Największą jednak osobliwością ikonograficzną pierwszej sceny cyklu — trudno jednak wykluczyć,
czy nie błędem miniaturzysty — jest złoty paliusz z białymi krzyżykami na ornacie konsekrowanego na
biskupa Stanisława. Ta oznaka władzy arcybiskupa-metropolity jest osadzona nisko na ramionach, tak
jak na miniaturze w kodeksie arcybiskupa trewirskiego Cuno von Falkensteina z 1380 roku17. Oba
paliusze są tej samej znacznej długości; paliusz skrócono do kolan dopiero w XV w. Podobnie ma się
sprawa z liczbą krzyżów, które bywały czerwone lub czarne (na paliuszu Stanisława już na przodzie widać
ich siedem, dziś są tylko czarne w liczbie sześciu). Niemniej paliusz arcybiskupa bywał biały, tak jak na
najstarszych przedstawieniach, kiedy to paliusz był po prostu długą, zawijaną na ramionach wstęgą (np.
na wizerunku papieża Honoriusza I <625 —638> w rzymskiej bazylice Św. Agnieszki). Nie można
wykluczyć, że w przypadku św. Stanisława jest to po prostu ozdoba ornatu. Jeśli jednak jest to paliusz, to
co miałby oznaczać? Czy jest to zwykły błąd kostiumologiczny (Stanisław nie nosi już tej odznaki
w dalszych scenach cyklu), czy też kryją się za tym głębsze znaczenia? Sprawa ta wiąże się niewątpliwie
z kwestią rzekomego wówczas arcybiskupstwa krakowskiego, która swego czasu wzbudziła dużą kont-
rowersję naukową18.
Przeciwko tradycji przyznającej paliusz Krakowowi wypowiedzieli się W. i S. Kętrzyńscy, natomiast
za — W. Abraham i O. Balzer. W ogłoszonym przez Z. Kozłowską-Budkową Roczniku kapituły krakows-
kiej (Archiwum Kapituły Ms 209)19 zapisano pod rokiem 1059, że Aaron umiera jako arcybiskup
krakowski. W. Kętrzyński publikując swego czasu Katalogi biskupów krakowskich20 przeważnie
w odpisach z XV w., kiedy to „pisać lubiono", stwierdził, że opinia o arcybiskupstwie Aarona powstała
dopiero w 1. poł. XIII w., za czasów biskupa Iwona Odrowąża. W tzw. Roczniku Krasińskich Kętrzyński
znalazł wiadomość pod rokiem 1229, że biskup ten zwrócił się do papieża Grzegorza IX „prosząc
o przywrócenie arcybiskupstwa w Krakowie, które przez zaniedbanie przeszło na Gniezno" („hic petebat
revocacionem archiepiscopatus in Cracoviam, qui per neglegenciam translatus est in Gnesnam")21.
Podobnie ujmuje to ogłoszony przez Kętrzyńskiego Katalog V. Stąd też Katalogi III i IV22 i V23
oskarżają poprzednika św. Stanisława, biskupa Lamberta o „karygodne zaniedbanie". Wiadomości
o arcybiskupstwie nie ma we wcześniejszych Katalogach I i II, a w wymienionych powyżej III, IV i V, jak
wykazał Kętrzyński, „są późniejszymi wtrętami"24, mającymi na celu uzyskanie paliusza.
Podstawą tych roszczeń opartych na tytule arcybiskupa, jaki miał nosić Aaron „bez wątpienia"25 była
bulla Benedykta IX, falsyfikat z XII wieku, który miał podeprzeć starania Iwona Odrowąża. Krakowski
brulion tej bulli, zabrany przez Odrowąża do Italii, znalazł się — i tu zbliżamy się do Legendarium
Andegaweńskiego — w Vita maior św. Stanisława, przepisany przez Wincentego z Kielc. Poświęcił on tej
sprawie osobny, 14 rozdział cz. II, dając mu tytuł De archiepiscopatu Cracoviensis ecclesie. Benedykt IX
miał in perpetuum ustanowić „arcybiskupstwo w mieście Krakowie, które dotąd było biskupstwem. Jemu
to poddajemy wszystkie parafie wszystkich [innych] biskupstw, które znajdują się w całym królestwie
polskim" („archiepiscopatus apud civitatem cracoviensem, que hactenus erat episcopatus. Cui subicimus
omnes omnium episcopatuum parochias, qui in toto regno sunt Polonico")26. Brak precyzji, nieokreślenie
ani granic, ani sufraganii rzekomej metropolii oraz nieustalenie jej stosunku do metropolii gnieźnieńskiej
oraz fakt, że taka bulla nie znajduje się w aktach Grzegorza IX, oczywiście dyskwalifikują autentyczność
tego dokumentu, który jednak znalazłszy się w Żywocie większym stał się być może przesłanką do
wprowadzenia paliusza w scenie konsekracji Stanisława.
Paliusz, o którym mówi bulla cytowana przez Wincentego z Kielc („Tibi quoque, archiepiscope,
concedimus pallium diebus solempnibus deferendum")27 miał zostać zaprzepaszczony przez poprzed-
16 Wyd. E. Karwasińska, MPH NS IV, 1, s. 66.
17 Reprod. P. Weber, Der Domschatz zu Trier, Augsburg - Koln 1929, tabl. 16.
18 Z. Kozłowska-Budkowa zreferowała ją publikując Najdawniejsze roczniki krakowskie i Kalendarz, MPH NS V, s. 48,
przyp. 122.
19 Ibid.
20 MPH III, s. 313-376.
21 Ibid., s. 326.
22 Ibid., s. 342.
23 Ibid., s. 341.
24 Ibid., s. 323.
25 Tak Kętrzyński, ibid., s. 235.
26 Wyd. W. Kętrzyński, MPH IV, s. 283.
27 Ibid., lx.
7 - Rocznik Historii Sztuki, t. XIX
49
przyszłych losów Stanisława. Można tu wskazać na bardzo bliską analogię hagiograficzną: w życiorysie
św. Wojciecha, w Passio b. Adalberti episcopi et martyris (r. XXIX) jest mowa o widzeniu sennym, jakie
miał przed męczeństwem Wojciecha jego brat Gaudenty; ujrzał on mianowicie stojący na ołtarzu kielich,
przeznaczony tylko dla Wojciecha16.
Największą jednak osobliwością ikonograficzną pierwszej sceny cyklu — trudno jednak wykluczyć,
czy nie błędem miniaturzysty — jest złoty paliusz z białymi krzyżykami na ornacie konsekrowanego na
biskupa Stanisława. Ta oznaka władzy arcybiskupa-metropolity jest osadzona nisko na ramionach, tak
jak na miniaturze w kodeksie arcybiskupa trewirskiego Cuno von Falkensteina z 1380 roku17. Oba
paliusze są tej samej znacznej długości; paliusz skrócono do kolan dopiero w XV w. Podobnie ma się
sprawa z liczbą krzyżów, które bywały czerwone lub czarne (na paliuszu Stanisława już na przodzie widać
ich siedem, dziś są tylko czarne w liczbie sześciu). Niemniej paliusz arcybiskupa bywał biały, tak jak na
najstarszych przedstawieniach, kiedy to paliusz był po prostu długą, zawijaną na ramionach wstęgą (np.
na wizerunku papieża Honoriusza I <625 —638> w rzymskiej bazylice Św. Agnieszki). Nie można
wykluczyć, że w przypadku św. Stanisława jest to po prostu ozdoba ornatu. Jeśli jednak jest to paliusz, to
co miałby oznaczać? Czy jest to zwykły błąd kostiumologiczny (Stanisław nie nosi już tej odznaki
w dalszych scenach cyklu), czy też kryją się za tym głębsze znaczenia? Sprawa ta wiąże się niewątpliwie
z kwestią rzekomego wówczas arcybiskupstwa krakowskiego, która swego czasu wzbudziła dużą kont-
rowersję naukową18.
Przeciwko tradycji przyznającej paliusz Krakowowi wypowiedzieli się W. i S. Kętrzyńscy, natomiast
za — W. Abraham i O. Balzer. W ogłoszonym przez Z. Kozłowską-Budkową Roczniku kapituły krakows-
kiej (Archiwum Kapituły Ms 209)19 zapisano pod rokiem 1059, że Aaron umiera jako arcybiskup
krakowski. W. Kętrzyński publikując swego czasu Katalogi biskupów krakowskich20 przeważnie
w odpisach z XV w., kiedy to „pisać lubiono", stwierdził, że opinia o arcybiskupstwie Aarona powstała
dopiero w 1. poł. XIII w., za czasów biskupa Iwona Odrowąża. W tzw. Roczniku Krasińskich Kętrzyński
znalazł wiadomość pod rokiem 1229, że biskup ten zwrócił się do papieża Grzegorza IX „prosząc
o przywrócenie arcybiskupstwa w Krakowie, które przez zaniedbanie przeszło na Gniezno" („hic petebat
revocacionem archiepiscopatus in Cracoviam, qui per neglegenciam translatus est in Gnesnam")21.
Podobnie ujmuje to ogłoszony przez Kętrzyńskiego Katalog V. Stąd też Katalogi III i IV22 i V23
oskarżają poprzednika św. Stanisława, biskupa Lamberta o „karygodne zaniedbanie". Wiadomości
o arcybiskupstwie nie ma we wcześniejszych Katalogach I i II, a w wymienionych powyżej III, IV i V, jak
wykazał Kętrzyński, „są późniejszymi wtrętami"24, mającymi na celu uzyskanie paliusza.
Podstawą tych roszczeń opartych na tytule arcybiskupa, jaki miał nosić Aaron „bez wątpienia"25 była
bulla Benedykta IX, falsyfikat z XII wieku, który miał podeprzeć starania Iwona Odrowąża. Krakowski
brulion tej bulli, zabrany przez Odrowąża do Italii, znalazł się — i tu zbliżamy się do Legendarium
Andegaweńskiego — w Vita maior św. Stanisława, przepisany przez Wincentego z Kielc. Poświęcił on tej
sprawie osobny, 14 rozdział cz. II, dając mu tytuł De archiepiscopatu Cracoviensis ecclesie. Benedykt IX
miał in perpetuum ustanowić „arcybiskupstwo w mieście Krakowie, które dotąd było biskupstwem. Jemu
to poddajemy wszystkie parafie wszystkich [innych] biskupstw, które znajdują się w całym królestwie
polskim" („archiepiscopatus apud civitatem cracoviensem, que hactenus erat episcopatus. Cui subicimus
omnes omnium episcopatuum parochias, qui in toto regno sunt Polonico")26. Brak precyzji, nieokreślenie
ani granic, ani sufraganii rzekomej metropolii oraz nieustalenie jej stosunku do metropolii gnieźnieńskiej
oraz fakt, że taka bulla nie znajduje się w aktach Grzegorza IX, oczywiście dyskwalifikują autentyczność
tego dokumentu, który jednak znalazłszy się w Żywocie większym stał się być może przesłanką do
wprowadzenia paliusza w scenie konsekracji Stanisława.
Paliusz, o którym mówi bulla cytowana przez Wincentego z Kielc („Tibi quoque, archiepiscope,
concedimus pallium diebus solempnibus deferendum")27 miał zostać zaprzepaszczony przez poprzed-
16 Wyd. E. Karwasińska, MPH NS IV, 1, s. 66.
17 Reprod. P. Weber, Der Domschatz zu Trier, Augsburg - Koln 1929, tabl. 16.
18 Z. Kozłowska-Budkowa zreferowała ją publikując Najdawniejsze roczniki krakowskie i Kalendarz, MPH NS V, s. 48,
przyp. 122.
19 Ibid.
20 MPH III, s. 313-376.
21 Ibid., s. 326.
22 Ibid., s. 342.
23 Ibid., s. 341.
24 Ibid., s. 323.
25 Tak Kętrzyński, ibid., s. 235.
26 Wyd. W. Kętrzyński, MPH IV, s. 283.
27 Ibid., lx.
7 - Rocznik Historii Sztuki, t. XIX