DOI Artikel:
Murawska-Muthesius, Katarzyna: Turris Sapientiae
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0099
TURRIS SAPIENTIAE
95
I dlatego drabina, która jest wytworem ludzkim, nie dosięga ani wierzchołka wieży, ani tym bardziej Trójcy, i dlatego ze szczytu
zstępuje ręka Boga dla oznaczenia łaski Bożej, której On sam chętnie udziela, gdy zechce. [Przy pomocy] łaski i dzięki wierze danej
przez Boga rozum ludzki wstępuje [wznosi się do Boga], i jest tak, jak mówił Izajasz [...] «Jeśli nie uwierzycie, nie zrozumiecie» [...]
Pamięć [...] może wstępować nie dzięki sobie samej ani też mocą swej natury, ponieważ jest ograniczona, tak jak rozum i wola, lecz
dzięki łasce może się spodziewać i mieć nadzieję, że zostanie wyniesiona wyżej niż mogłaby sobie przypomnieć"96.
A zatem wieża nie dosięga tajemnicy Trójcy Świętej, gdyż ta wznosi się ponad granice i ludzkiego
rozumu, i ludzkich cnót oraz umiejętności. Możliwości człowieka są ograniczone, jeśli nie zstąpi nań łaska
Boska, on sam nie może wznieść się ku nieskończonej istocie Boga. Ruch wstępowania, naturalny dla
człowieka, jest niczym wobec ruchu zstępowania Boskiej Mądrości.
Budowla Lulla, mimo że nazwana nawet w pewnym miejscu komentarza wieżą mądrości, znacznie
odległa jest od formuły Turris Sapientiae Bonacursusa. Jest raczej wieżą symbolizującą program intelek-
tualnego poznania, a nie kodeks etyczno-religijny, a przez to zbliża się do rodzaju Turres Scientiae. Jej
program nakreślony został przez filozofa roztrząsającego problemy metafizyczne, a nie moralne — pod-
stawowe reguły sztuki Lulla symbolizują kolejne stopnie opartej o wieżę drabiny, a na czele związanych
z tą budowlą cnót pojawiają się personifikacje cnót intelektualnych.
Wieża ta nie należy wcale do kategorii turres fortitudinis — nie nosi wyraźnych cech budowli obronnej
i nie symbolizuje tak jednoznacznie, jak budowla Bonacursusa, męstwa, jakie towarzyszyć winno mądro-
ści. Mimo że wieńczy ją krenelaż, a nawet nazwana jest wieżą pewności (turris fiducie), to od aspektu
fortitudo dużo ważniejsza jest w niej wysokość, jaką osiąga. Jej zadaniem jest wyznaczać drogę do Boga
i uzmysławiać trudności, jakie muszą pokonać ci, którzy chcą wspinać się po jej gładkim murze. Wieża ma
smukłe proporcje, a jej wertykalizm podkreśla jeszcze tkwiący pod ziemią „korzeń", antytetyczny od-
powiednik wiodących do Boga cnót.
Na sąsiednich stronach w Breviculum Myésiera znajduje się przedstawienie jeszcze jednej wieży, tym
razem noszącej wyraźne cechy turris fortitudinis. Jest to turris falsitatis — wieża błędu (il. 18) przeciw-
stawiona poprzedniej, pojmowanej jako turris veritatis. Składa się z trzech kondygnacji, z których każda
zakończona jest krenelażem, z czterech okien wychylają się diabły, a inni ich towarzysze stojący na
blankach zaciekle bronią swej siedziby przed orszakiem zbrojnych złożonym z terminów i kategorii
filozoficznych — pod przewodem Arystotelesa, Averroesa i Lullusa, którzy śpieszą na odsiecz Prawdzie
uwięzionej w podziemiach twierdzy błędu. Z otworów strzelniczych wieży wydostają się wstęgi z nazwami
błędów rozumowania, za które uważane są m.in.: Złośliwość, Bezczynność, Słabość, Chaos, Bezcelowość,
Drobiazgowość, Nieprawdopodobieństwo, Nuda, Sprzeczność, Próżność, Nadmiar97.
Jeśli w turris falsitatis uzewnętrznia się kojarzona z wieżą symbolika siły, to w turris fiducie nie mniej
istotna symbolika wstępowania, ascensus. Podkreśla to dodatkowo oparta o nią drabina, która — na
równi z motywem schodów, jak i tarasowo piętrzącej się góry — należy do stałych metafor sym-
bolizujących wznoszenie się do Boga, pnącą się wzwyż drogę duchowego oczyszczenia.
Aspekt wstępowania, pięcia się w górę — odczytywany zarówno jako kategoria pozytywna: dążenie
do doskonałości, jak i negatywna: świadectwo pychy — podkreślany bywa często w symbolicznych
przedstawieniach wież — jak w historii wznoszenia wieży Babel czy budowli Hermasa. Jego żywotność
trwa dłużej niż zanikającej po okresie średniowiecza metafory turris fortitudinis. Wyrażony czy to przez
przedstawienie wieży w trakcie budowy, czy też nadanie jej formy spirali — utrzymuje się w sztuce
i literaturze do czasów nam współczesnych.
96 „Altitudo turris significat difficultatem ascendenti [sic] et maxime supra turrim. пес attingit turris ad altitudinem Trinitatis
et hoc fit ad significandum quod oportet hominem volentem attingere Trinitatem transcendere vires suas naturales et inna tas atque
artificiales. Et ideo пес scala que artis est, attingit turrim in summo et minus Trinitatem, quare a summo descendit Dei manus ad
significandum Dei gratiam, quam libère ipsa infundit ubi vult, cum qua gratia humanus intellectus per fidem a Deo datam
transcendit, et hoc est quod Isaias dicit, quod 'Nisi credideritis non intelligetis', quapropter signavi intellectum humanum ut
angelum per cordam gratie, scilicet per firmiter credere et veram fidem habere, ascendere. Et quia hoc non potest esse cum viciis sed
cum virtutibus, et quedam virtutes bene possunt per gratiam sicut intellectus transcendere, sicut voluntas humana per caritatem
gratiosam a Deo datam plus Deum diligit quam omne aliud пес seipsam, et diligit pro amore Dei proximum sicut seipsam, et etiam
inimicum, et ministrat ei partem bonorum suorum. Hec autem talis caritas hominis voluntati pertinet, que, cum sit finita naturaliter
se de se transcendere non potest, nisi per caritatem a Deo elevatam, ut dictum est. Memoria vero potest transcendere, non de se пес
potestate nature sue, cum sit finita sicut intellectus et voluntas, sed per gratiam sperare potest et spem habere elevatam plus quam
possit recordari. Et ideo adherent intellectui transcendendo, et iuvant alias virtutes non cardinales ascendere cum seipsis per cordam
gratie Dei, quam manus predicta trahit cum tribus predictis cardinalibus. Et quare Trinitas est altior, que esse possit cum aliis
articulis, vocavi hanc turrim fiducie, sapientie et veritatis." - Karlsruhe, Cod. St. Peter, fol. 6v-7r, cyt. za Hillgarth, op. cit.,
s. 454.
97 Por. Pring Mill, op. cit., s. 244-250: Hillgarth, op. cit., s. 454-458.
95
I dlatego drabina, która jest wytworem ludzkim, nie dosięga ani wierzchołka wieży, ani tym bardziej Trójcy, i dlatego ze szczytu
zstępuje ręka Boga dla oznaczenia łaski Bożej, której On sam chętnie udziela, gdy zechce. [Przy pomocy] łaski i dzięki wierze danej
przez Boga rozum ludzki wstępuje [wznosi się do Boga], i jest tak, jak mówił Izajasz [...] «Jeśli nie uwierzycie, nie zrozumiecie» [...]
Pamięć [...] może wstępować nie dzięki sobie samej ani też mocą swej natury, ponieważ jest ograniczona, tak jak rozum i wola, lecz
dzięki łasce może się spodziewać i mieć nadzieję, że zostanie wyniesiona wyżej niż mogłaby sobie przypomnieć"96.
A zatem wieża nie dosięga tajemnicy Trójcy Świętej, gdyż ta wznosi się ponad granice i ludzkiego
rozumu, i ludzkich cnót oraz umiejętności. Możliwości człowieka są ograniczone, jeśli nie zstąpi nań łaska
Boska, on sam nie może wznieść się ku nieskończonej istocie Boga. Ruch wstępowania, naturalny dla
człowieka, jest niczym wobec ruchu zstępowania Boskiej Mądrości.
Budowla Lulla, mimo że nazwana nawet w pewnym miejscu komentarza wieżą mądrości, znacznie
odległa jest od formuły Turris Sapientiae Bonacursusa. Jest raczej wieżą symbolizującą program intelek-
tualnego poznania, a nie kodeks etyczno-religijny, a przez to zbliża się do rodzaju Turres Scientiae. Jej
program nakreślony został przez filozofa roztrząsającego problemy metafizyczne, a nie moralne — pod-
stawowe reguły sztuki Lulla symbolizują kolejne stopnie opartej o wieżę drabiny, a na czele związanych
z tą budowlą cnót pojawiają się personifikacje cnót intelektualnych.
Wieża ta nie należy wcale do kategorii turres fortitudinis — nie nosi wyraźnych cech budowli obronnej
i nie symbolizuje tak jednoznacznie, jak budowla Bonacursusa, męstwa, jakie towarzyszyć winno mądro-
ści. Mimo że wieńczy ją krenelaż, a nawet nazwana jest wieżą pewności (turris fiducie), to od aspektu
fortitudo dużo ważniejsza jest w niej wysokość, jaką osiąga. Jej zadaniem jest wyznaczać drogę do Boga
i uzmysławiać trudności, jakie muszą pokonać ci, którzy chcą wspinać się po jej gładkim murze. Wieża ma
smukłe proporcje, a jej wertykalizm podkreśla jeszcze tkwiący pod ziemią „korzeń", antytetyczny od-
powiednik wiodących do Boga cnót.
Na sąsiednich stronach w Breviculum Myésiera znajduje się przedstawienie jeszcze jednej wieży, tym
razem noszącej wyraźne cechy turris fortitudinis. Jest to turris falsitatis — wieża błędu (il. 18) przeciw-
stawiona poprzedniej, pojmowanej jako turris veritatis. Składa się z trzech kondygnacji, z których każda
zakończona jest krenelażem, z czterech okien wychylają się diabły, a inni ich towarzysze stojący na
blankach zaciekle bronią swej siedziby przed orszakiem zbrojnych złożonym z terminów i kategorii
filozoficznych — pod przewodem Arystotelesa, Averroesa i Lullusa, którzy śpieszą na odsiecz Prawdzie
uwięzionej w podziemiach twierdzy błędu. Z otworów strzelniczych wieży wydostają się wstęgi z nazwami
błędów rozumowania, za które uważane są m.in.: Złośliwość, Bezczynność, Słabość, Chaos, Bezcelowość,
Drobiazgowość, Nieprawdopodobieństwo, Nuda, Sprzeczność, Próżność, Nadmiar97.
Jeśli w turris falsitatis uzewnętrznia się kojarzona z wieżą symbolika siły, to w turris fiducie nie mniej
istotna symbolika wstępowania, ascensus. Podkreśla to dodatkowo oparta o nią drabina, która — na
równi z motywem schodów, jak i tarasowo piętrzącej się góry — należy do stałych metafor sym-
bolizujących wznoszenie się do Boga, pnącą się wzwyż drogę duchowego oczyszczenia.
Aspekt wstępowania, pięcia się w górę — odczytywany zarówno jako kategoria pozytywna: dążenie
do doskonałości, jak i negatywna: świadectwo pychy — podkreślany bywa często w symbolicznych
przedstawieniach wież — jak w historii wznoszenia wieży Babel czy budowli Hermasa. Jego żywotność
trwa dłużej niż zanikającej po okresie średniowiecza metafory turris fortitudinis. Wyrażony czy to przez
przedstawienie wieży w trakcie budowy, czy też nadanie jej formy spirali — utrzymuje się w sztuce
i literaturze do czasów nam współczesnych.
96 „Altitudo turris significat difficultatem ascendenti [sic] et maxime supra turrim. пес attingit turris ad altitudinem Trinitatis
et hoc fit ad significandum quod oportet hominem volentem attingere Trinitatem transcendere vires suas naturales et inna tas atque
artificiales. Et ideo пес scala que artis est, attingit turrim in summo et minus Trinitatem, quare a summo descendit Dei manus ad
significandum Dei gratiam, quam libère ipsa infundit ubi vult, cum qua gratia humanus intellectus per fidem a Deo datam
transcendit, et hoc est quod Isaias dicit, quod 'Nisi credideritis non intelligetis', quapropter signavi intellectum humanum ut
angelum per cordam gratie, scilicet per firmiter credere et veram fidem habere, ascendere. Et quia hoc non potest esse cum viciis sed
cum virtutibus, et quedam virtutes bene possunt per gratiam sicut intellectus transcendere, sicut voluntas humana per caritatem
gratiosam a Deo datam plus Deum diligit quam omne aliud пес seipsam, et diligit pro amore Dei proximum sicut seipsam, et etiam
inimicum, et ministrat ei partem bonorum suorum. Hec autem talis caritas hominis voluntati pertinet, que, cum sit finita naturaliter
se de se transcendere non potest, nisi per caritatem a Deo elevatam, ut dictum est. Memoria vero potest transcendere, non de se пес
potestate nature sue, cum sit finita sicut intellectus et voluntas, sed per gratiam sperare potest et spem habere elevatam plus quam
possit recordari. Et ideo adherent intellectui transcendendo, et iuvant alias virtutes non cardinales ascendere cum seipsis per cordam
gratie Dei, quam manus predicta trahit cum tribus predictis cardinalibus. Et quare Trinitas est altior, que esse possit cum aliis
articulis, vocavi hanc turrim fiducie, sapientie et veritatis." - Karlsruhe, Cod. St. Peter, fol. 6v-7r, cyt. za Hillgarth, op. cit.,
s. 454.
97 Por. Pring Mill, op. cit., s. 244-250: Hillgarth, op. cit., s. 454-458.