DOI Artikel:
Mikocka-Rachubowa, Katarzyna: Mistrz Nagrobka Provany - rzeźbiarz krakowski przełomu XVI i XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13596#0051
MISTRZ NAGROBKA PROVANY - RZEŹBIARZ KRAKOWSKI PRZEŁOMU XVI I XVII WIEKU
47
Pewne analogie łączą nagrobki naszej grupy z dziełami Jana Michałowicza133, którego twórczość
stanowiła zresztą pod pewnymi względami kontynuację rozwiązań berrecciowskich i padovanowskich.
Dla Michałowicza szczególnie charakterystyczne było stosowanie trójosiowej kompozycji, mieszczącej
w środkowej części wnękę zamkniętą półkoliście, a po bokach skrzydła, nad którymi centralna partia
górowała zarówno rozmiarami, jak i wysunięciem ku przodowi (por. nagrobek biskupa Andrzeja Ze-
brzydowskiego, ok. 1563, katedra wawelska)134. Artysta ten stosował ponadto często w swoich dzie-
łach takie elementy, jak: charakterystycznie ukształtowane gzymsy belkowania z wysuniętym i ozdo-
bionym rozetami podniebiem135, zdwojone cokoły i zwieńczenia w formie dekoracyjnych nastaw136
czy półkoliście zamknięte wnęki o podłuczach dekorowanych rozetami, z wyraźnie zaznaczonym po-
ziomym podziałem137. Również oryginalne dwułuczne zamknięcie wnęki ozdobionej dwoma kartusza-
mi herbowymi, jakie zastosowano w radlińskim nagrobku Opalińskiej, wydaje się echem podobnego
rozwiązania w michałowiczowskich nagrobkach: biskupa Filipa Padniewskiego (1572—1575, katedra
wawelska)138 (il. 33, 34) czy może raczej Jana Leżeńskiego (zm. 1573) w Chełmie (Chełmo k. Radom-
ska)139 (il. 35) — podobnie jak spływy łączące skrzydła z partią środkową140. Częste w nagrobkach
naszej grupy kolumny o trzonach gładkich, ozdobionych pierścieniami, występują w nagrobku Pad-
niewskiego i w tempietcie zdobiącym szczyt nagrobka Zebrzydowskiego141. Natomiast ujmowanie
trzonów podpór klamrami, stosowane w sztuce krakowskiej od połowy XVI w.142, w dziełach związa-
nych z Michałowiczem występuje w nagrobku Jana Stanisława Tarnowskiego w Chrobrzu (1569),
w portalu domu przy ul. Floriańskiej 3 w Krakowie143 czy w portalu zamku prymasów w Łowiczu
(1580—1583)144. W twórczości Michałowicza można upatrywać również źródeł zastosowania w na-
grobku Opalińskich w Kościanie kolumn o dekorowanych trzonach — bezpośrednim wzorem mógłby
tu być pomnik Zebrzydowskiego, w którym Michałowicz być może wzorował się na berecciowskim
nagrobku Tomickiego. Stosowane przez Michałowicza rozwiązania rozpowszechniły się zresztą w rzeź-
bie przełomu XVI i XVII w. w twórczości jego uczniów i naśladowców, a ich echa wystąpiły w wielu
utworach tego okresu145.
133 O nim: Pagaczewski, op. cit., s. 1—84; E. Kozłowska-Tomczyk, Jan Michałowicz z Urzędowa, Warszawa
1967; A. Bochnak, Michałowicz Jan, [w:] PSB, t. XX, Wrocław 1975, s. 635-636; Kozakiewiczowa, Rzeźba..., s. 139- 152;
K. M i к ocka-R ach ub owa, Michałowicz Jan, [w:] Słownik artystów polskich..., t. V: Le — M, Warszawa 1993,
s. 507-511.
134 Pagaczewski, op. cit., s. 16 — 26; Kozakiewiczowa, Rzeźba s. 142—143.
135 Może przejęte z rozwiązań berrecciowskich — por. oratorium Pawła Kaufmana przy kościele Mariackim w Krakowie,
ok. 1520, czy mensa ołtarza w kaplicy Tomickiego; naśladuje to później Padovano w gzymsie cokołowym tabernakulum znaj-
dującego się obecnie w kościele Mariackim (por. A. Fischinger, Główne kierunki włoskiej twórczości renesansowej w Polsce
w XVI w., [w:] Renesans, sztuka i ideologia, Warszawa 1976, s. 209).
136 Por. nagrobek biskupa Benedykta Izdbieńskiego w katedrze poznańskiej, ok. 1557 — 1560 (Pagaczewski, op. cit.,
s. 8—16, il. 1 — 11; Kozakiewiczowa, Rzeźba..., s. 140—141).
137 Por. nagrobki Izdbieńskiego, Zebrzydowskiego oraz braci Wolskich (d. w katedrze warszawskiej) i Jana S. Tarnowskiego
w Chrobrzu (1569) — o nim: W. Kieszkowski, Nagrobki w Chrobrzu i ich przypuszczalny autor Jan Michałowicz z Urzędowa,
„BHSiK" II: 1933, nr 2, s. 120— 124. Taki podział wnęki wystąpił też wcześniej w nagrobku biskupa Samuela Maciejowskiego (1552,
katedra wawelska) czy w innej już nieco skali w nagrobku Jana Olbrachta (ok. 1501, katedra wawelska) — o nim: A. Fischinger,
Nagrobek Jana Olbrachta i początki rzeźby renesansowej w Polsce, [w:] Renesans, sztuka i ideologia, Warszawa 1976, s. 451 —466.
138 Pagaczewski, op. cit., s. 30 — 38; Kozłowska-Tomczyk, op. cit., s. 23 — 30, il. 49 — 56; Kozakiewiczowa, Rzeź-
ba..., s. 143-145.
139 Kieszkowski, Lapidarium..., s. 81—82 — uważa, że pomnik Leżeńskiego był „szkicem" do nagrobka Padniewskiego.
140 O dawnym wyglądzie nagrobka biskupa Padniewskiego, w którym występowały spływy, por.: Katalog rysunków architek-
tonicznych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, opr. A. Rottermund, Warszawa 1970, il. 19: ryc. F. M. Lanciego z 1832 г.;
A. Rottermund, Nowe przekazy ikonograficzne do kaplicy Potockich (d. Padniewskiego) w katedrze na Wawelu, „BHS" XXXII,
1970, nr 2, s. 199 — 201; J. Szabłowski, O pierwotnym wyglądzie kaplicy grobowej Filipa Padniewskiego w katedrze wawelskiej. Ze
studiów nad twórczością Jana Michałowicza z Urzędowa, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowej Oddziału PAN w Krako-
wie", 1966, s. 173 — 174; tenże, Jeszcze kilka słów o michałowiczowskim wyposażeniu wnętrza mauzoleum Filipa Padniewskiego na
Wawelu, Ibid., 1971, s. 139-141.
141 Kolumny takie używane były w Krakowie w XVI w. sporadycznie, były za to popularne w naszej sztuce w początkach
XVII w. (nagrobki: Gostomskich w Środzie, ok. 1600; Goślickiego w Poznaniu, 1607; Stanisława Krasińskiego w Płocku, ok. 1616
i in.).
142 M.in. portal kamienicy Montelupich, Rynek 7 (ok. 1557, Galeazzo Guicciardini — por. też M. Kretschmerowa,
Portale domów krakowskich XVII i XVIII wieku, Kraków 1957, passim).
143 Portal ten datowany jest hipotetycznie na lata 1575 — 1580 (Burnatowa, op. cit., s. 87). Kowalczyk, op. cit., s. 70
uważa, że mógł on powstać już w latach 60.
144 Kieszkowski, Lapidarium..., s. 50 — 51, il. 49 — 50.
145 Por. m.in. ołtarz katedry lwowskiej (1592, Jan Biały), nagrobek Górków w Poznaniu (1574, Hieronim Canavesi) oraz
nagrobek Pawła Głogowskiego w Płocku, ok. 1580 (skrzydła boczne i podniebie gzymsu) czy epitafium Franckowiczów i Lodovi-
gowej na elewacji kościoła Mariackiego w Krakowie (skrzydła boczne, podniebie gzymsu, kolumny o gładkich trzonach).
47
Pewne analogie łączą nagrobki naszej grupy z dziełami Jana Michałowicza133, którego twórczość
stanowiła zresztą pod pewnymi względami kontynuację rozwiązań berrecciowskich i padovanowskich.
Dla Michałowicza szczególnie charakterystyczne było stosowanie trójosiowej kompozycji, mieszczącej
w środkowej części wnękę zamkniętą półkoliście, a po bokach skrzydła, nad którymi centralna partia
górowała zarówno rozmiarami, jak i wysunięciem ku przodowi (por. nagrobek biskupa Andrzeja Ze-
brzydowskiego, ok. 1563, katedra wawelska)134. Artysta ten stosował ponadto często w swoich dzie-
łach takie elementy, jak: charakterystycznie ukształtowane gzymsy belkowania z wysuniętym i ozdo-
bionym rozetami podniebiem135, zdwojone cokoły i zwieńczenia w formie dekoracyjnych nastaw136
czy półkoliście zamknięte wnęki o podłuczach dekorowanych rozetami, z wyraźnie zaznaczonym po-
ziomym podziałem137. Również oryginalne dwułuczne zamknięcie wnęki ozdobionej dwoma kartusza-
mi herbowymi, jakie zastosowano w radlińskim nagrobku Opalińskiej, wydaje się echem podobnego
rozwiązania w michałowiczowskich nagrobkach: biskupa Filipa Padniewskiego (1572—1575, katedra
wawelska)138 (il. 33, 34) czy może raczej Jana Leżeńskiego (zm. 1573) w Chełmie (Chełmo k. Radom-
ska)139 (il. 35) — podobnie jak spływy łączące skrzydła z partią środkową140. Częste w nagrobkach
naszej grupy kolumny o trzonach gładkich, ozdobionych pierścieniami, występują w nagrobku Pad-
niewskiego i w tempietcie zdobiącym szczyt nagrobka Zebrzydowskiego141. Natomiast ujmowanie
trzonów podpór klamrami, stosowane w sztuce krakowskiej od połowy XVI w.142, w dziełach związa-
nych z Michałowiczem występuje w nagrobku Jana Stanisława Tarnowskiego w Chrobrzu (1569),
w portalu domu przy ul. Floriańskiej 3 w Krakowie143 czy w portalu zamku prymasów w Łowiczu
(1580—1583)144. W twórczości Michałowicza można upatrywać również źródeł zastosowania w na-
grobku Opalińskich w Kościanie kolumn o dekorowanych trzonach — bezpośrednim wzorem mógłby
tu być pomnik Zebrzydowskiego, w którym Michałowicz być może wzorował się na berecciowskim
nagrobku Tomickiego. Stosowane przez Michałowicza rozwiązania rozpowszechniły się zresztą w rzeź-
bie przełomu XVI i XVII w. w twórczości jego uczniów i naśladowców, a ich echa wystąpiły w wielu
utworach tego okresu145.
133 O nim: Pagaczewski, op. cit., s. 1—84; E. Kozłowska-Tomczyk, Jan Michałowicz z Urzędowa, Warszawa
1967; A. Bochnak, Michałowicz Jan, [w:] PSB, t. XX, Wrocław 1975, s. 635-636; Kozakiewiczowa, Rzeźba..., s. 139- 152;
K. M i к ocka-R ach ub owa, Michałowicz Jan, [w:] Słownik artystów polskich..., t. V: Le — M, Warszawa 1993,
s. 507-511.
134 Pagaczewski, op. cit., s. 16 — 26; Kozakiewiczowa, Rzeźba s. 142—143.
135 Może przejęte z rozwiązań berrecciowskich — por. oratorium Pawła Kaufmana przy kościele Mariackim w Krakowie,
ok. 1520, czy mensa ołtarza w kaplicy Tomickiego; naśladuje to później Padovano w gzymsie cokołowym tabernakulum znaj-
dującego się obecnie w kościele Mariackim (por. A. Fischinger, Główne kierunki włoskiej twórczości renesansowej w Polsce
w XVI w., [w:] Renesans, sztuka i ideologia, Warszawa 1976, s. 209).
136 Por. nagrobek biskupa Benedykta Izdbieńskiego w katedrze poznańskiej, ok. 1557 — 1560 (Pagaczewski, op. cit.,
s. 8—16, il. 1 — 11; Kozakiewiczowa, Rzeźba..., s. 140—141).
137 Por. nagrobki Izdbieńskiego, Zebrzydowskiego oraz braci Wolskich (d. w katedrze warszawskiej) i Jana S. Tarnowskiego
w Chrobrzu (1569) — o nim: W. Kieszkowski, Nagrobki w Chrobrzu i ich przypuszczalny autor Jan Michałowicz z Urzędowa,
„BHSiK" II: 1933, nr 2, s. 120— 124. Taki podział wnęki wystąpił też wcześniej w nagrobku biskupa Samuela Maciejowskiego (1552,
katedra wawelska) czy w innej już nieco skali w nagrobku Jana Olbrachta (ok. 1501, katedra wawelska) — o nim: A. Fischinger,
Nagrobek Jana Olbrachta i początki rzeźby renesansowej w Polsce, [w:] Renesans, sztuka i ideologia, Warszawa 1976, s. 451 —466.
138 Pagaczewski, op. cit., s. 30 — 38; Kozłowska-Tomczyk, op. cit., s. 23 — 30, il. 49 — 56; Kozakiewiczowa, Rzeź-
ba..., s. 143-145.
139 Kieszkowski, Lapidarium..., s. 81—82 — uważa, że pomnik Leżeńskiego był „szkicem" do nagrobka Padniewskiego.
140 O dawnym wyglądzie nagrobka biskupa Padniewskiego, w którym występowały spływy, por.: Katalog rysunków architek-
tonicznych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, opr. A. Rottermund, Warszawa 1970, il. 19: ryc. F. M. Lanciego z 1832 г.;
A. Rottermund, Nowe przekazy ikonograficzne do kaplicy Potockich (d. Padniewskiego) w katedrze na Wawelu, „BHS" XXXII,
1970, nr 2, s. 199 — 201; J. Szabłowski, O pierwotnym wyglądzie kaplicy grobowej Filipa Padniewskiego w katedrze wawelskiej. Ze
studiów nad twórczością Jana Michałowicza z Urzędowa, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowej Oddziału PAN w Krako-
wie", 1966, s. 173 — 174; tenże, Jeszcze kilka słów o michałowiczowskim wyposażeniu wnętrza mauzoleum Filipa Padniewskiego na
Wawelu, Ibid., 1971, s. 139-141.
141 Kolumny takie używane były w Krakowie w XVI w. sporadycznie, były za to popularne w naszej sztuce w początkach
XVII w. (nagrobki: Gostomskich w Środzie, ok. 1600; Goślickiego w Poznaniu, 1607; Stanisława Krasińskiego w Płocku, ok. 1616
i in.).
142 M.in. portal kamienicy Montelupich, Rynek 7 (ok. 1557, Galeazzo Guicciardini — por. też M. Kretschmerowa,
Portale domów krakowskich XVII i XVIII wieku, Kraków 1957, passim).
143 Portal ten datowany jest hipotetycznie na lata 1575 — 1580 (Burnatowa, op. cit., s. 87). Kowalczyk, op. cit., s. 70
uważa, że mógł on powstać już w latach 60.
144 Kieszkowski, Lapidarium..., s. 50 — 51, il. 49 — 50.
145 Por. m.in. ołtarz katedry lwowskiej (1592, Jan Biały), nagrobek Górków w Poznaniu (1574, Hieronim Canavesi) oraz
nagrobek Pawła Głogowskiego w Płocku, ok. 1580 (skrzydła boczne i podniebie gzymsu) czy epitafium Franckowiczów i Lodovi-
gowej na elewacji kościoła Mariackiego w Krakowie (skrzydła boczne, podniebie gzymsu, kolumny o gładkich trzonach).