DOI Artikel:
Mikocka-Rachubowa, Katarzyna: Mistrz Nagrobka Provany - rzeźbiarz krakowski przełomu XVI i XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13596#0068
64
KATARZYNA MIK.OCKA-RACHUBOWA
w Brzezinach, 1563 — 1568)240, lub podpiera głowę — jak Opalińska w Kościanie (Barbara Tarnowska
w Tarnowie, ok. 1527— 1533, warsztat Berecciego), a druga przytrzymuje modlitewnik lub rękawiczki.
Charakterystyczne jest tu pewne usztywnienie pozy, którym posąg Opalińskiej odbiega od tych wzorów,
posunięte jeszcze dalej w dziełach naśladowców naszego Mistrza (figura Ossolińskiej w Warszawie).
Sprawą zasługującą na szczególną uwagę jest przedstawienie biskupa Kostki i obojga Opalińskich
w Radlinie, a także Ossolińskiej w Warszawie, leżących w pozach wskazujących na uśpienie, z otwartymi
oczyma. Zjawisko to jest na gruncie rzeźby krakowskiej tego czasu czymś niespotykanym (nie można
z nim łączyć motywu otwartych oczu u figur przedstawionych w ruchliwej „posansovinowskiej" pozie
czy w nagrobkach dziecięcych), a szerzej zostanie omówione w dalszych partiach pracy.
Nad wizerunkami zmarłych umieszczano albo kartusz herbowy — zjawisko częste w XVI-wiecznej
sztuce krakowskiej241, albo reliefowe przedstawienie Madonny z Dzieciątkiem w tondzie, powszechne
w pierwszej fazie krakowskiego renesansu (por. nagrobki: Zygmunta Starego, Barbary Tarnowskiej,
biskupa Tomickiego)242, w drugiej połowie wieku zastępowane często reliefem ze sceną Zmartwych-
wstania, Sądu Ostatecznego lub Wniebowstąpienia (nagrobek Jana St. Tarnowskiego w Chrobrzu) czy
krucyfiksem (pomnik biskupa Padniewskiego), które pojawia się znów w końcu wieku243. Rolę wzoru
dla takiego przedstawienia w naszych dziełach pełniły prawdopodobnie tonda w nagrobku Zygmunta
Starego i w padovanowskim cyborium znajdującym się w kościele Mariackim w Krakowie244.
W skład rzeźby figuralnej omawianych dzieł wchodzą też przedstawienia personifikujące Cnoty,
które występowały w rzeźbie krakowskiej od około połowy wieku245, najczęściej jako pełnoplastyczne
figury stojące w szczytu nagrobków (por. Iustitia w pomniku Gamrata) — rzadziej w niszach bocznych
skrzydeł (por. nâgrobek dwóch Janów Tarnowskich w Tarnowie, z posągami Iustitii i Prudentii w skrzy-
dłach oraz Fides u szczytu), gdzie znacznie częściej umieszczano figury świętych patronów i proro-
ków246. Reliefowe przedstawienia Cnót w przyłuczach arkady247 były dość rozpowszechnione, zarówno
w nagrobkach248, jak w portalach kamienic249, a pozy figur w przyłuczach nagrobka Leśniowolskiego
są wyraźnym odbiciem ich układów; tu więc należy upatrywać ich źródeł. Co do pozostałych przed-
stawień, jest bardzo prawdopodobne, że ich twórca posługiwał się jakimś cyklem grafik; ryciny o takim
temacie były w XVI w. bardzo liczne250, a w przypadku najlepszych figur — Temperantii i Prudentii
w nagrobku Leśniowolskiego — pierwowzoru należałoby chyba szukać wśród grafik flamandzkich251.
240 Por. Pagaczewsk i, op. cit., s. 28 — 30;Kozłowska-Tomczyk, op. cit., s. 10 — 13, il- 3; Kozakie wiczo wa, Rzeźba...,
s. 141-142.
241 W wielu dziełach, poczynając od nagrobka Jana Olbrachta (ok. 1505, katedra wawelska), przez nagrobki Michałowicza
(Zebrzydowskiego, Jana S. Tarnowskiego, Urszuli Leżeńskiej), do pomników ostatniej ćwierci wieku (Walentego Dembińskiego).
242 Z nagrobka Tomickiego motyw ten został przejęty w nagrobku prymasa Andrzeja Krzyckiego w Gnieźnie, 1537 (por.
Z. Swiechowski, L. Krzyżanowski, Nagrobki i epitafia [katedry gnieźnieńskiej], [w:] Katedra gnieźnieńska, pod red.
A. Świechowskiej, Poznań 1970, t. I, s. 201) — dziele Jana Marii Padovana (por. M. Rożek, Jan Maria Padovano twórcą nagrobka
prymasa Andrzeja Krzyckiego w Gnieźnie, „BHS" XIV, 1983, nr 1, s. 49 — 54); też: w nagrobku biskupa Dzierzgowskiego (tamże)
i biskupa Gamrata (w katedrze wawelskiej). O motywie tym por.: M. Hauptmann, Der Tondo. Ursprung Bedeutung und Geschich-
te des italienischen Runbildes in Relief und Malerei, Frankfurt a. Main 1936, gł. s. 111 — 174.
243 Pod wpływem kontrreformacji — por. m.in.: E. Mâle, Lart religieux de la fin du XVIe siècle, du XVI le siècle et du
XVI Ile siècle. Etude sur l'iconographie après le Concile de Trente..., Paris 1951, s. 29, 38; J. B. Knipping, The Iconography of the
Counter Reformation in Netherlands. Heaven on Earth, t. II, Leiden 1974, s. 245 — 283, Też: M. Rożek, Katedra wawelska w XVII
wieku, Kraków 1980, s. 144 n.
244 Dawniej uważane za cyborium wykonane do katedry wawelskiej, a znajdujące się od początku XVII w. w kościele
Mariackim w Krakowie — por. Kozakiewiczowie, op. cit., s. 145. Ostatnio Kozakiewiczowa, Rzeźba..., s. 107 — 108 nie
podtrzymała tej hipotezy.
245 Zlat, op. cit., s. 265 przyp. 46 — wyjątkowo w nagrobkach rycerskich, częściej przy figurach biskupów.
246 Por. figury świętych patronów w nagrobkach: Krzysztofa Szydłowieckiego w Opatowie, Benedykta Izdbieńskiego w kate-
drze poznańskiej, Andrzeja Zebrzydowskiego w katedrze wawelskiej, Andrzeja Noskowskiego w kolegiacie w Pułtusku.
247 Dla koncepcji pochodnych od łuku triumfalnego popularne było umieszczanie w tym miejscu postaci Victorii (por.:
K. Reismann, Die Entwicklung der Liegefiguren in der Architektur plastik von Michelangelo bis zum Klassizismus, [w:] Festschrift
Wilhelm Finder, Leipzig 1938, s. 371 —400) lub geniuszy chwały z pochodniami (Kowalczyk, Triumf..., s. 305).
248 M.in. w kręgu Michałowicza nagrobki: Izdbieńskiego, Zebrzydowskiego, Tarnowskiego w Chrobrzu (przedstawienia
Wiary i Sprawiedliwości).
249 Kamienice krakowskie przy ul. Floriańskiej 14, czy Rynek 7 (w sieni, przeniesiony z sąsiedniej kamienicy Rynek 8).
250 Por.: F. W. H. Hollstein, Dutch and Flemish Etchings and Woodcuts ca 1450 — 1700, Amsterdam [b.r.]; tenże, German
Engravings, Etchings and Woodcuts ca 1400 — 1700, Amsterdam [b.r.], passim. Też: A. Bartsch, Le Peintre Graveurs, Vienne
1802—1821, passim. Ryciny z przedstawieniami Cnót znajdowały się w prywatnych zbiorach tak artystów, jak zleceniodawców
(por. m.in. Rożek, Mecenat..., s. 178 — 179).
251 Por. cykl przedstawień Cnót Martina de Vos (1532—1603) — „Aux quatre vents" (Biblioteka Jagiellońska w Krakowie,
Zbiory Graficzne, teka 210 I; Biblioteka PAN w Krakowie, Zbiory Graficzne), Też: ryciny Lamberta Lombard (1506—1566)
z cyklem posągów Sybill (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, Zbiory Potockich, t. 1138, nr 64 — 83) — o nim:
Lambert Lombard et son temps, Liège 1966.
KATARZYNA MIK.OCKA-RACHUBOWA
w Brzezinach, 1563 — 1568)240, lub podpiera głowę — jak Opalińska w Kościanie (Barbara Tarnowska
w Tarnowie, ok. 1527— 1533, warsztat Berecciego), a druga przytrzymuje modlitewnik lub rękawiczki.
Charakterystyczne jest tu pewne usztywnienie pozy, którym posąg Opalińskiej odbiega od tych wzorów,
posunięte jeszcze dalej w dziełach naśladowców naszego Mistrza (figura Ossolińskiej w Warszawie).
Sprawą zasługującą na szczególną uwagę jest przedstawienie biskupa Kostki i obojga Opalińskich
w Radlinie, a także Ossolińskiej w Warszawie, leżących w pozach wskazujących na uśpienie, z otwartymi
oczyma. Zjawisko to jest na gruncie rzeźby krakowskiej tego czasu czymś niespotykanym (nie można
z nim łączyć motywu otwartych oczu u figur przedstawionych w ruchliwej „posansovinowskiej" pozie
czy w nagrobkach dziecięcych), a szerzej zostanie omówione w dalszych partiach pracy.
Nad wizerunkami zmarłych umieszczano albo kartusz herbowy — zjawisko częste w XVI-wiecznej
sztuce krakowskiej241, albo reliefowe przedstawienie Madonny z Dzieciątkiem w tondzie, powszechne
w pierwszej fazie krakowskiego renesansu (por. nagrobki: Zygmunta Starego, Barbary Tarnowskiej,
biskupa Tomickiego)242, w drugiej połowie wieku zastępowane często reliefem ze sceną Zmartwych-
wstania, Sądu Ostatecznego lub Wniebowstąpienia (nagrobek Jana St. Tarnowskiego w Chrobrzu) czy
krucyfiksem (pomnik biskupa Padniewskiego), które pojawia się znów w końcu wieku243. Rolę wzoru
dla takiego przedstawienia w naszych dziełach pełniły prawdopodobnie tonda w nagrobku Zygmunta
Starego i w padovanowskim cyborium znajdującym się w kościele Mariackim w Krakowie244.
W skład rzeźby figuralnej omawianych dzieł wchodzą też przedstawienia personifikujące Cnoty,
które występowały w rzeźbie krakowskiej od około połowy wieku245, najczęściej jako pełnoplastyczne
figury stojące w szczytu nagrobków (por. Iustitia w pomniku Gamrata) — rzadziej w niszach bocznych
skrzydeł (por. nâgrobek dwóch Janów Tarnowskich w Tarnowie, z posągami Iustitii i Prudentii w skrzy-
dłach oraz Fides u szczytu), gdzie znacznie częściej umieszczano figury świętych patronów i proro-
ków246. Reliefowe przedstawienia Cnót w przyłuczach arkady247 były dość rozpowszechnione, zarówno
w nagrobkach248, jak w portalach kamienic249, a pozy figur w przyłuczach nagrobka Leśniowolskiego
są wyraźnym odbiciem ich układów; tu więc należy upatrywać ich źródeł. Co do pozostałych przed-
stawień, jest bardzo prawdopodobne, że ich twórca posługiwał się jakimś cyklem grafik; ryciny o takim
temacie były w XVI w. bardzo liczne250, a w przypadku najlepszych figur — Temperantii i Prudentii
w nagrobku Leśniowolskiego — pierwowzoru należałoby chyba szukać wśród grafik flamandzkich251.
240 Por. Pagaczewsk i, op. cit., s. 28 — 30;Kozłowska-Tomczyk, op. cit., s. 10 — 13, il- 3; Kozakie wiczo wa, Rzeźba...,
s. 141-142.
241 W wielu dziełach, poczynając od nagrobka Jana Olbrachta (ok. 1505, katedra wawelska), przez nagrobki Michałowicza
(Zebrzydowskiego, Jana S. Tarnowskiego, Urszuli Leżeńskiej), do pomników ostatniej ćwierci wieku (Walentego Dembińskiego).
242 Z nagrobka Tomickiego motyw ten został przejęty w nagrobku prymasa Andrzeja Krzyckiego w Gnieźnie, 1537 (por.
Z. Swiechowski, L. Krzyżanowski, Nagrobki i epitafia [katedry gnieźnieńskiej], [w:] Katedra gnieźnieńska, pod red.
A. Świechowskiej, Poznań 1970, t. I, s. 201) — dziele Jana Marii Padovana (por. M. Rożek, Jan Maria Padovano twórcą nagrobka
prymasa Andrzeja Krzyckiego w Gnieźnie, „BHS" XIV, 1983, nr 1, s. 49 — 54); też: w nagrobku biskupa Dzierzgowskiego (tamże)
i biskupa Gamrata (w katedrze wawelskiej). O motywie tym por.: M. Hauptmann, Der Tondo. Ursprung Bedeutung und Geschich-
te des italienischen Runbildes in Relief und Malerei, Frankfurt a. Main 1936, gł. s. 111 — 174.
243 Pod wpływem kontrreformacji — por. m.in.: E. Mâle, Lart religieux de la fin du XVIe siècle, du XVI le siècle et du
XVI Ile siècle. Etude sur l'iconographie après le Concile de Trente..., Paris 1951, s. 29, 38; J. B. Knipping, The Iconography of the
Counter Reformation in Netherlands. Heaven on Earth, t. II, Leiden 1974, s. 245 — 283, Też: M. Rożek, Katedra wawelska w XVII
wieku, Kraków 1980, s. 144 n.
244 Dawniej uważane za cyborium wykonane do katedry wawelskiej, a znajdujące się od początku XVII w. w kościele
Mariackim w Krakowie — por. Kozakiewiczowie, op. cit., s. 145. Ostatnio Kozakiewiczowa, Rzeźba..., s. 107 — 108 nie
podtrzymała tej hipotezy.
245 Zlat, op. cit., s. 265 przyp. 46 — wyjątkowo w nagrobkach rycerskich, częściej przy figurach biskupów.
246 Por. figury świętych patronów w nagrobkach: Krzysztofa Szydłowieckiego w Opatowie, Benedykta Izdbieńskiego w kate-
drze poznańskiej, Andrzeja Zebrzydowskiego w katedrze wawelskiej, Andrzeja Noskowskiego w kolegiacie w Pułtusku.
247 Dla koncepcji pochodnych od łuku triumfalnego popularne było umieszczanie w tym miejscu postaci Victorii (por.:
K. Reismann, Die Entwicklung der Liegefiguren in der Architektur plastik von Michelangelo bis zum Klassizismus, [w:] Festschrift
Wilhelm Finder, Leipzig 1938, s. 371 —400) lub geniuszy chwały z pochodniami (Kowalczyk, Triumf..., s. 305).
248 M.in. w kręgu Michałowicza nagrobki: Izdbieńskiego, Zebrzydowskiego, Tarnowskiego w Chrobrzu (przedstawienia
Wiary i Sprawiedliwości).
249 Kamienice krakowskie przy ul. Floriańskiej 14, czy Rynek 7 (w sieni, przeniesiony z sąsiedniej kamienicy Rynek 8).
250 Por.: F. W. H. Hollstein, Dutch and Flemish Etchings and Woodcuts ca 1450 — 1700, Amsterdam [b.r.]; tenże, German
Engravings, Etchings and Woodcuts ca 1400 — 1700, Amsterdam [b.r.], passim. Też: A. Bartsch, Le Peintre Graveurs, Vienne
1802—1821, passim. Ryciny z przedstawieniami Cnót znajdowały się w prywatnych zbiorach tak artystów, jak zleceniodawców
(por. m.in. Rożek, Mecenat..., s. 178 — 179).
251 Por. cykl przedstawień Cnót Martina de Vos (1532—1603) — „Aux quatre vents" (Biblioteka Jagiellońska w Krakowie,
Zbiory Graficzne, teka 210 I; Biblioteka PAN w Krakowie, Zbiory Graficzne), Też: ryciny Lamberta Lombard (1506—1566)
z cyklem posągów Sybill (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, Zbiory Potockich, t. 1138, nr 64 — 83) — o nim:
Lambert Lombard et son temps, Liège 1966.