DOI Artikel:
Mikocka-Rachubowa, Katarzyna: Mistrz Nagrobka Provany - rzeźbiarz krakowski przełomu XVI i XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13596#0077
MISTRZ NAGROBKA PROVANY - RZEŹBIARZ KRAKOWSKI PRZEŁOMU XVI I XVII WIEKU
73
średniowiecznych287. Ten nawrót do średniowiecza, charakterystyczny dla sztuki około roku 1600 dał
się zauważyć również w rzeźbie288, a znamiennymi jego przykładami są nagrobki bernardyńskie289,
a może także twórczość anonimowego Mistrza Wyprostowanych Postaci290.
Elementem zasługującym na szczególną uwagę jest przedstawienie w naszych nagrobkach zmarłych
jako postaci leżących w pozie „sansovinowskiej" — wskazującej na uśpienie — z otwartymi oczyma
(wizerunki Kostki i obojga Opalińskich). Jest to zjawisko niespotykane na gruncie rzeźby krakowskiej
tego czasu. Niektóre posągi nagrobne mają wprawdzie oczy półprzymknięte, lecz należy to raczej uznać
za manierę przedstawiania w ten sposób oczu zamkniętych celem dobitnego podkreślenia stanu snu
i wykluczenia przypuszczenia o śmierci291. Motyw otwartych oczu spotykamy też u kilku figur reliefo-
wych, ujętych w ruchliwej, „posansovinowskiej" pozie — są to jednak wyobrażenia postaci odpoczywa-
jących na jawie, u których otwarte oczy są obok śmiałego zaznaczenia ruchu ciała dobitnym podkreś-
leniem faktu życia292. Figury leżące z otwartymi oczyma występują w kilku nagrobkach dziecięcych, ale
tu motyw ów wiąże się z ideą „vanitas", nabierając sensu melancholijnej kontemplacji293. Posągi leżące
w pozie „sansovinowskiej" mają oczy zamknięte294.
Co do ewentualnych analogii w rzeźbie europejskiej tego czasu, to liczne przedstawienia postaci
leżących w nagrobkach z otwartymi oczyma i głową podpartą ręką spotykamy w rzeźbie włoskiej;
wynikają tam one jednak najczęściej z innych założeń ideowych, mając aspekt melancholiczny295, które-
go w polskich nagrobkach na ogół braknie (można go odnieść jedynie do pojedynczych przykładów,
takich jak pomnik Henryka Rybischa w kościele Św. Elżbiety we Wrocławiu, 1534— 1539)296.
Do nielicznych wyjątków, z którymi dzieła naszej grupy mogłyby mieć jakieś związki, należy wspo-
minane już epitafium biskupa Jacopo Pesaro w kościele dei Frari w Wenecji, gdzie zmarłego'przed-
stawiono jako leżącego w pozie „sansovinowskiej", z otwartymi oczyma, a gdzie aspekt melancholijnej
zadumy, jak się wydaje, nie występuje. W sztuce północnoeuropejskiej przykładami takimi mogłyby
może być przedstawienia arcybiskupów Adolfa i Antoniego von Schauenburg (z lat 1556— 1561) (il. 52)
w ich pomnikach dłuta Cornelisa Florisa w katedrze w Kolonii297 czy króla Danii Fryderyka I w na-
grobku w katedrze w Szlezwig (po 1553)298.
Zastosowanie tego motywu można by tłumaczyć w różny sposób. Mogło być powodowane chęcią
przedstawienia zmarłego jako oczekującego na zmartwychwstanie — nie w stanie snu, jak ma to miejsce
w odniesieniu do oczu zamkniętych, lecz czuwania299. Może też występuje tu znany z nagrobków
średniowiecznych treściowy wątek prezentacji, antycypujący prezentację zmarłego przed obliczem Boga,
gdzie postać przedstawiona jako żywa, z otwartymi oczyma, była wyrazem wiary w zmartwychwstanie
287 Mâle, op. cit., s. 333 — 382; Knipping, op. cit., s. 267 — 312.
288 Por. J. Samek, Nawrót do gotyku w sztuce Krakowa pierwszej połowy XVII w., „Folia Historiae Artium" V: 1968,
s. 71 — 130; A. M. Olszewski, Parę uwag o tradycjach gotyckich w rzeźbie małopolskiej okresu renesansu i baroku, „BHS" XXXII,
1970, nr 2, s. 161 — 163. Też: T. Chrzanowski, „Neogotyk około roku 1600", próba interpretacji, [w:] Sztuka około roku 1600,
Warszawa 1974, s. 75-112.
289 Nagrobki: bł. Michała Gedroycia w kościele Św. Marka i bł. Szymona z Lipnicy w kościele Bernardynów w Krakowie
oraz bł. Jana z Dukli w kościele Bernardynów we Lwowie i bł. Rafała z Proszowic u Bernardynów w Warcie — por. Samek,
op. cit., s. 100—101. Kobiecymi ich odpowiednikami są pomniki nagrobne Marianny Baranowskiej w Kurzelowie (Samek,
op. cit., s. 125 przyp. 281) i Zofii Kazanowskiej w Kazanowie (Karpowicz, Rzeźba.. .,s. 72).
290 Karpowicz, Rzeźba..., s. 72.
291 M. Zlat, Leżące figury zmarłych w polskich nagrobkach XVI w., [w:] Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969, s. 103 n.
Ma to miejsce w posągach nagrobnych Zygmunta Starego (ok. 1533), biskupa Tomickiego (ok. 1533), prymasa Krzyckiego
(ok. 1537), biskupa Zebrzydowskiego (1563).
292 Zlat, Leżące figury..., s. 107. Por. nagrobki: Stanisława Maleszowskiego (zm. 1555, krużganki dominikańskie w Krako-
wie), Hieronima Koneckiego (zm. 1564, Końskie), Jana Mrowińskiego (zm. 1577, kościół Św. Katarzyny w Krakowie), Andrzeja
Górki (1574, katedra w Poznaniu).
293 Por. Kołakowska, op. cit., zwł. s. 247 — 251. Są to m.in. nagrobki: Jana Aleksandra Tarnowskiego w Tarnowie i Kasi
Pileckiej w Pilicy.
294 Wyjątkiem jest nagrobek Jana Leżeńskiego (zm. 1573) w Chełmie (Chełmo k. Radomska), wiązany z kręgiem Jana
Michałowicza, gdzie zmarłego przedstawiono z otwartymi oczyma, zaznaczonymi jedynie przez rozsunięcie powiek, bez zarysu
źrenic (o nim : Kieszkowski, Lapidarium..., s. 81 — 82).
295 Zlat, Leżące figury..., s. 108 przypis 44.
296 Por. M. Zlat, Śląska rzeźba nagrobkowa XVI wieku wobec włoskiego renesansu, [w:] Ze studiów nad sztuką XVI w.
na Śląsku i w krajach sąsiednich, Wrocław 1968, s. 26.
297 O nich por.: A. Schnutgen, Die Grabdenkmàler der Erzbischôfe Adolf und Anton von Schauenburg im Dome zu Koln,
„Zeitschrift fur Christliche Kunst" III, Diiseldorf 1890, s. 105, 108; G. Kauffman, Die Kunst des 16. Jahrhunderts, Berlin
1970 („Propylaen Kunstgeschichte", t. VIII), s. 281 i il. 252 a i b.
298 Por. G. von Osten, H. Vey, Painting and Sculpture in Germany and the Netherlands 1500 — 1600, Harmondsworth
1969 („Pelican History of Art"), s. 280.
299 Zlat, Leżące figury..., s. 104.
10 - Rocznik Historii Sztuki, t. XX
73
średniowiecznych287. Ten nawrót do średniowiecza, charakterystyczny dla sztuki około roku 1600 dał
się zauważyć również w rzeźbie288, a znamiennymi jego przykładami są nagrobki bernardyńskie289,
a może także twórczość anonimowego Mistrza Wyprostowanych Postaci290.
Elementem zasługującym na szczególną uwagę jest przedstawienie w naszych nagrobkach zmarłych
jako postaci leżących w pozie „sansovinowskiej" — wskazującej na uśpienie — z otwartymi oczyma
(wizerunki Kostki i obojga Opalińskich). Jest to zjawisko niespotykane na gruncie rzeźby krakowskiej
tego czasu. Niektóre posągi nagrobne mają wprawdzie oczy półprzymknięte, lecz należy to raczej uznać
za manierę przedstawiania w ten sposób oczu zamkniętych celem dobitnego podkreślenia stanu snu
i wykluczenia przypuszczenia o śmierci291. Motyw otwartych oczu spotykamy też u kilku figur reliefo-
wych, ujętych w ruchliwej, „posansovinowskiej" pozie — są to jednak wyobrażenia postaci odpoczywa-
jących na jawie, u których otwarte oczy są obok śmiałego zaznaczenia ruchu ciała dobitnym podkreś-
leniem faktu życia292. Figury leżące z otwartymi oczyma występują w kilku nagrobkach dziecięcych, ale
tu motyw ów wiąże się z ideą „vanitas", nabierając sensu melancholijnej kontemplacji293. Posągi leżące
w pozie „sansovinowskiej" mają oczy zamknięte294.
Co do ewentualnych analogii w rzeźbie europejskiej tego czasu, to liczne przedstawienia postaci
leżących w nagrobkach z otwartymi oczyma i głową podpartą ręką spotykamy w rzeźbie włoskiej;
wynikają tam one jednak najczęściej z innych założeń ideowych, mając aspekt melancholiczny295, które-
go w polskich nagrobkach na ogół braknie (można go odnieść jedynie do pojedynczych przykładów,
takich jak pomnik Henryka Rybischa w kościele Św. Elżbiety we Wrocławiu, 1534— 1539)296.
Do nielicznych wyjątków, z którymi dzieła naszej grupy mogłyby mieć jakieś związki, należy wspo-
minane już epitafium biskupa Jacopo Pesaro w kościele dei Frari w Wenecji, gdzie zmarłego'przed-
stawiono jako leżącego w pozie „sansovinowskiej", z otwartymi oczyma, a gdzie aspekt melancholijnej
zadumy, jak się wydaje, nie występuje. W sztuce północnoeuropejskiej przykładami takimi mogłyby
może być przedstawienia arcybiskupów Adolfa i Antoniego von Schauenburg (z lat 1556— 1561) (il. 52)
w ich pomnikach dłuta Cornelisa Florisa w katedrze w Kolonii297 czy króla Danii Fryderyka I w na-
grobku w katedrze w Szlezwig (po 1553)298.
Zastosowanie tego motywu można by tłumaczyć w różny sposób. Mogło być powodowane chęcią
przedstawienia zmarłego jako oczekującego na zmartwychwstanie — nie w stanie snu, jak ma to miejsce
w odniesieniu do oczu zamkniętych, lecz czuwania299. Może też występuje tu znany z nagrobków
średniowiecznych treściowy wątek prezentacji, antycypujący prezentację zmarłego przed obliczem Boga,
gdzie postać przedstawiona jako żywa, z otwartymi oczyma, była wyrazem wiary w zmartwychwstanie
287 Mâle, op. cit., s. 333 — 382; Knipping, op. cit., s. 267 — 312.
288 Por. J. Samek, Nawrót do gotyku w sztuce Krakowa pierwszej połowy XVII w., „Folia Historiae Artium" V: 1968,
s. 71 — 130; A. M. Olszewski, Parę uwag o tradycjach gotyckich w rzeźbie małopolskiej okresu renesansu i baroku, „BHS" XXXII,
1970, nr 2, s. 161 — 163. Też: T. Chrzanowski, „Neogotyk około roku 1600", próba interpretacji, [w:] Sztuka około roku 1600,
Warszawa 1974, s. 75-112.
289 Nagrobki: bł. Michała Gedroycia w kościele Św. Marka i bł. Szymona z Lipnicy w kościele Bernardynów w Krakowie
oraz bł. Jana z Dukli w kościele Bernardynów we Lwowie i bł. Rafała z Proszowic u Bernardynów w Warcie — por. Samek,
op. cit., s. 100—101. Kobiecymi ich odpowiednikami są pomniki nagrobne Marianny Baranowskiej w Kurzelowie (Samek,
op. cit., s. 125 przyp. 281) i Zofii Kazanowskiej w Kazanowie (Karpowicz, Rzeźba.. .,s. 72).
290 Karpowicz, Rzeźba..., s. 72.
291 M. Zlat, Leżące figury zmarłych w polskich nagrobkach XVI w., [w:] Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969, s. 103 n.
Ma to miejsce w posągach nagrobnych Zygmunta Starego (ok. 1533), biskupa Tomickiego (ok. 1533), prymasa Krzyckiego
(ok. 1537), biskupa Zebrzydowskiego (1563).
292 Zlat, Leżące figury..., s. 107. Por. nagrobki: Stanisława Maleszowskiego (zm. 1555, krużganki dominikańskie w Krako-
wie), Hieronima Koneckiego (zm. 1564, Końskie), Jana Mrowińskiego (zm. 1577, kościół Św. Katarzyny w Krakowie), Andrzeja
Górki (1574, katedra w Poznaniu).
293 Por. Kołakowska, op. cit., zwł. s. 247 — 251. Są to m.in. nagrobki: Jana Aleksandra Tarnowskiego w Tarnowie i Kasi
Pileckiej w Pilicy.
294 Wyjątkiem jest nagrobek Jana Leżeńskiego (zm. 1573) w Chełmie (Chełmo k. Radomska), wiązany z kręgiem Jana
Michałowicza, gdzie zmarłego przedstawiono z otwartymi oczyma, zaznaczonymi jedynie przez rozsunięcie powiek, bez zarysu
źrenic (o nim : Kieszkowski, Lapidarium..., s. 81 — 82).
295 Zlat, Leżące figury..., s. 108 przypis 44.
296 Por. M. Zlat, Śląska rzeźba nagrobkowa XVI wieku wobec włoskiego renesansu, [w:] Ze studiów nad sztuką XVI w.
na Śląsku i w krajach sąsiednich, Wrocław 1968, s. 26.
297 O nich por.: A. Schnutgen, Die Grabdenkmàler der Erzbischôfe Adolf und Anton von Schauenburg im Dome zu Koln,
„Zeitschrift fur Christliche Kunst" III, Diiseldorf 1890, s. 105, 108; G. Kauffman, Die Kunst des 16. Jahrhunderts, Berlin
1970 („Propylaen Kunstgeschichte", t. VIII), s. 281 i il. 252 a i b.
298 Por. G. von Osten, H. Vey, Painting and Sculpture in Germany and the Netherlands 1500 — 1600, Harmondsworth
1969 („Pelican History of Art"), s. 280.
299 Zlat, Leżące figury..., s. 104.
10 - Rocznik Historii Sztuki, t. XX