DOI Artikel:
Szafrańska, Małgorzata: "Przesiewacze piasku": uwagi na temat powstania i ewolucji histrii ogrodów
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14572#0012
6
MAŁGORZATA SZAFRAŃSKA
ności natury3. Nie ma tu odnośników do artystycznego kształtu ogrodu. Aloe - ogrodzona winnica
obfitująca w owoce - opisana przez Homera jako jedno z przedstawień na tarczy Achillesa, choć jest ele-
mentem słynnej ekphrasis, sama w sobie nie należy do świata sztuki, lecz do świata rolnictwa i pożytków
z przyrody4. Takie właśnie usytuowanie ogrodu między gospodarstwem domowym a tematami symbolicz-
nymi sprawiło, że myśl o przeszłości ogrodów była wówczas nieobecna. Wspominano najwyżej o tradycji
rolnictwa, starano się odtworzyć jego dawne osiągnięcia i - przy wtórze wergiliańskich eklog - nakłonić
zniewieściałych współobywateli do porzucenia Romy i szukania zdrowia w tym starodawnym źródle cnoty,
jakim jest obcowanie z przyrodą i własna praca w wiejskiej willi5.
Ogrody średniowieczne nie miały nic wspólnego z pojęciem sztuki. Należały do sfery użytkowości,
symboliki (klasztorne) i zabawy (pałacowe). O ile w tworzenie ogrodów w starożytnym Rzymie byli wcią-
gnięci artyści (w naszym pojęciu) architekci lub m&larze-topiariusi, o tyle średniowieczny ogród to zagad-
nienia wygody i przyjemności delikatności trawnika, po którym się stąpa, miękkości ziół, na których się
siada w cieniu odpowiednio dobranych i rozmieszczonych w tym celu drzew. W najsłynniejszym średnio-
wiecznym dziele o gospodarstwie wiejskim, w tym o ogrodach - Piera de' Crescenzi Opus ruralium com-
modorum (napisanym 1304-1309) - znajdziemy wiele odsyłaczy do antycznej przeszłości, ale tylko w aspek-
cie praktycznej wiedzy rolniczej6.
Dla humanistów ważnym okresem przeszłości była starożytność. Odkrywanie świata antyku, a w nim
sztuki - jej walorów estetycznych, jej społecznego znaczenia - przyczyniło się do nobilitacji malarstwa,
rzeźby, a zwłaszcza architektury7, powodując także nową interpretację ogrodu. Znaleziska tekstowe i arche-
ologiczne pokazały antyczny ogród jako ważny element siedzib ludzi i bogów, zależność wyrazu ogrodu od
różnych dziedzin sztuki: architektury, rzeźby, malarstwa ściennego w portykach, zarysowały możliwość
symbolicznych znaczeń ogrodu - jego form, substancji, roślin8. Wielki ładunek wiedzy o tych różnych aspek-
tach antycznego ogrodu zawarto w symbolicznej powieści Hypnerotomachia Poliphili (Wenecja 1499), ob-
fitującej w szczegółowe opisy ogrodów, będących próbą słownej i obrazowej rekonstrukcji ogrodów staro-
żytności9. Poszerzano tę wiedzę o studia językoznawcze10. Najlepiej antyczny ogród przydomowy opisał
niemiecki humanista Conrad Heresbach w traktacie Rei rusticae libri quatuor (Kolonia 1568): w perystylu
„spowity w wonne aromaty labirynt grządek z roślinami towarzyszył altankom z pnączy i [...] wszystko
w tym zakątku rajskich rozkoszy wabiło największą elegancją, a podporządkowanie wymogom architekto-
nicznego ładu cieszyło oko swym pięknem; też eksedry z całym domem i podwórzem zarówno wewnątrz,
jak i na zewnątrz, o ścianach przyozdobionych pięknymi malowidłami przedstawiającymi prześliczne kwiaty
i drzewa. Malowidła te pozwalały nie tylko w lecie cieszyć oko przyjemnym widokiem żywych kwiatów,
ale również i w środku zimy podziwiać malarskie ich przedstawienia współzawodniczące z żywymi pierwo-
wzorami występującymi w naturze, w obydwu wypadkach jako prawdziwe okazy sztuki. [...] Dodam, że
przesklepione splecionymi liśćmi alejki do przechadzania się użyczały cienia i ochłody, a ilekroć zaczynał
padać deszcz, łatwo się było chronić przed nim pod bezpieczną osłoną dachów perystylu"11. Heresbach jest
przykładem tych autorów renesansowych książek o rolnictwie, którzy przy pomocy frazeologicznych ste-
reotypów „rzymianina-rolnika", „władcy-ogrodnika" oraz przekonania starożytnych o „uczciwości wiejskie-
M. Venturi Ferriolo, Nel grembo delia vita. Le origini dell'idea di giardino, Guerini e Associati, Milano 1989,
s. 155-156.
4 Iliada, XVIII, 561-566.
5 Np. L.J. Kolumella, O rolnictwie, tłum. I. Mikołajczyk, t. I, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991,
s. 4-9.
6 R.G. С a 1 к i n s, Piero de'Crescenzi and the Médiéval Garden, [w:] Médiéval Gardem. Dumbarton Oaks Colloquium on
the history of Landscape Architecture, IX, E. M а с D o u g a 11 (ed.), Dumbarton Oaks, Washington 1986, s. 158; 1. J а к i m o w i с z,
W sprawie Palladiusza i polskiego przekładu dzieła Petri de Crescentiis, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 17, 1972, z. 1,
s. 73-74.
7 The Architect. Chapters in the History of the Profession, S. К o s t o f (éd.), University of California, Berkeley-Los Ange-
les-London 2000.
8 M. Szafrańska, Kuszenie starożytności (antyk w ogrodach renesansu), „Rocznik Historii Sztuki", 19, 1992, s. 103-139.
9 E a d e m , Ogrody Polifila. Wczesny ogród renesansowy w świetle ,, Hypnerotomachii Polophili", „Biuletyn Historii Sztuki",
14, 1992, nr 1, s. 1-26.
10 Ch. Estienne, De re hortensi libellus, R. Stephani, Lutetiae 1535; J. Camerarius [Ml.], De re rustica, impensis
J. Hoffmanni et H. Camaxij, Norimbergae 1577.
11 Tłum. W. Szafrański; cyt. wg wydania: Spirae 1594, s. 191.
MAŁGORZATA SZAFRAŃSKA
ności natury3. Nie ma tu odnośników do artystycznego kształtu ogrodu. Aloe - ogrodzona winnica
obfitująca w owoce - opisana przez Homera jako jedno z przedstawień na tarczy Achillesa, choć jest ele-
mentem słynnej ekphrasis, sama w sobie nie należy do świata sztuki, lecz do świata rolnictwa i pożytków
z przyrody4. Takie właśnie usytuowanie ogrodu między gospodarstwem domowym a tematami symbolicz-
nymi sprawiło, że myśl o przeszłości ogrodów była wówczas nieobecna. Wspominano najwyżej o tradycji
rolnictwa, starano się odtworzyć jego dawne osiągnięcia i - przy wtórze wergiliańskich eklog - nakłonić
zniewieściałych współobywateli do porzucenia Romy i szukania zdrowia w tym starodawnym źródle cnoty,
jakim jest obcowanie z przyrodą i własna praca w wiejskiej willi5.
Ogrody średniowieczne nie miały nic wspólnego z pojęciem sztuki. Należały do sfery użytkowości,
symboliki (klasztorne) i zabawy (pałacowe). O ile w tworzenie ogrodów w starożytnym Rzymie byli wcią-
gnięci artyści (w naszym pojęciu) architekci lub m&larze-topiariusi, o tyle średniowieczny ogród to zagad-
nienia wygody i przyjemności delikatności trawnika, po którym się stąpa, miękkości ziół, na których się
siada w cieniu odpowiednio dobranych i rozmieszczonych w tym celu drzew. W najsłynniejszym średnio-
wiecznym dziele o gospodarstwie wiejskim, w tym o ogrodach - Piera de' Crescenzi Opus ruralium com-
modorum (napisanym 1304-1309) - znajdziemy wiele odsyłaczy do antycznej przeszłości, ale tylko w aspek-
cie praktycznej wiedzy rolniczej6.
Dla humanistów ważnym okresem przeszłości była starożytność. Odkrywanie świata antyku, a w nim
sztuki - jej walorów estetycznych, jej społecznego znaczenia - przyczyniło się do nobilitacji malarstwa,
rzeźby, a zwłaszcza architektury7, powodując także nową interpretację ogrodu. Znaleziska tekstowe i arche-
ologiczne pokazały antyczny ogród jako ważny element siedzib ludzi i bogów, zależność wyrazu ogrodu od
różnych dziedzin sztuki: architektury, rzeźby, malarstwa ściennego w portykach, zarysowały możliwość
symbolicznych znaczeń ogrodu - jego form, substancji, roślin8. Wielki ładunek wiedzy o tych różnych aspek-
tach antycznego ogrodu zawarto w symbolicznej powieści Hypnerotomachia Poliphili (Wenecja 1499), ob-
fitującej w szczegółowe opisy ogrodów, będących próbą słownej i obrazowej rekonstrukcji ogrodów staro-
żytności9. Poszerzano tę wiedzę o studia językoznawcze10. Najlepiej antyczny ogród przydomowy opisał
niemiecki humanista Conrad Heresbach w traktacie Rei rusticae libri quatuor (Kolonia 1568): w perystylu
„spowity w wonne aromaty labirynt grządek z roślinami towarzyszył altankom z pnączy i [...] wszystko
w tym zakątku rajskich rozkoszy wabiło największą elegancją, a podporządkowanie wymogom architekto-
nicznego ładu cieszyło oko swym pięknem; też eksedry z całym domem i podwórzem zarówno wewnątrz,
jak i na zewnątrz, o ścianach przyozdobionych pięknymi malowidłami przedstawiającymi prześliczne kwiaty
i drzewa. Malowidła te pozwalały nie tylko w lecie cieszyć oko przyjemnym widokiem żywych kwiatów,
ale również i w środku zimy podziwiać malarskie ich przedstawienia współzawodniczące z żywymi pierwo-
wzorami występującymi w naturze, w obydwu wypadkach jako prawdziwe okazy sztuki. [...] Dodam, że
przesklepione splecionymi liśćmi alejki do przechadzania się użyczały cienia i ochłody, a ilekroć zaczynał
padać deszcz, łatwo się było chronić przed nim pod bezpieczną osłoną dachów perystylu"11. Heresbach jest
przykładem tych autorów renesansowych książek o rolnictwie, którzy przy pomocy frazeologicznych ste-
reotypów „rzymianina-rolnika", „władcy-ogrodnika" oraz przekonania starożytnych o „uczciwości wiejskie-
M. Venturi Ferriolo, Nel grembo delia vita. Le origini dell'idea di giardino, Guerini e Associati, Milano 1989,
s. 155-156.
4 Iliada, XVIII, 561-566.
5 Np. L.J. Kolumella, O rolnictwie, tłum. I. Mikołajczyk, t. I, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991,
s. 4-9.
6 R.G. С a 1 к i n s, Piero de'Crescenzi and the Médiéval Garden, [w:] Médiéval Gardem. Dumbarton Oaks Colloquium on
the history of Landscape Architecture, IX, E. M а с D o u g a 11 (ed.), Dumbarton Oaks, Washington 1986, s. 158; 1. J а к i m o w i с z,
W sprawie Palladiusza i polskiego przekładu dzieła Petri de Crescentiis, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 17, 1972, z. 1,
s. 73-74.
7 The Architect. Chapters in the History of the Profession, S. К o s t o f (éd.), University of California, Berkeley-Los Ange-
les-London 2000.
8 M. Szafrańska, Kuszenie starożytności (antyk w ogrodach renesansu), „Rocznik Historii Sztuki", 19, 1992, s. 103-139.
9 E a d e m , Ogrody Polifila. Wczesny ogród renesansowy w świetle ,, Hypnerotomachii Polophili", „Biuletyn Historii Sztuki",
14, 1992, nr 1, s. 1-26.
10 Ch. Estienne, De re hortensi libellus, R. Stephani, Lutetiae 1535; J. Camerarius [Ml.], De re rustica, impensis
J. Hoffmanni et H. Camaxij, Norimbergae 1577.
11 Tłum. W. Szafrański; cyt. wg wydania: Spirae 1594, s. 191.