DOI Artikel:
Kempe, Antje: Etos wojskowy i drogi kariery: o dwóch nagrobkach marszałka Melchiora von Hatzfeldta
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14572#0076
70
ANTJE KEMPĘ
Dwa prawie identyczne nagrobki cesarskiego marszałka polnego Melchiora von Hatzfeldta, znajdujące
się w Prusicach koło Żmigrodu (Śląsk) i w Laudenbach (Badenia-Wirtembergia) są szczególnie wyrazistymi
przykładami nowożytnego upamiętnienia wodza. W różnych aspektach wizualizują one etos wojskowy mar-
szałka oraz ukazują drogę jego awansu społecznego5. Stanowią zatem przykład świadomości tego stanu,
którego nobilitacja wynikła wprost ze służby wojskowej.
Hatzfeldta można by nazwać typowym reprezentantem swojego czasu. Ochrzczony jako protestant,
jeszcze w wieku dziecięcym został katolickim konwertytą, po czym - będąc już uczniem jezuickim - zde-
cydował się jednak zrezygnować z kariery duchownej i poświęcił się wojskowości. Ostatecznie został
w czasie wojny trzydziestoletniej marszałkiem polnym (il. I)6 i zaangażował się w służbę protestanckich
książąt Juliusza Henryka i Franciszka Albrechta von Sachsen-Lauenburg, którzy walczyli po stronie cesarza.
Otrzymał dowództwo własnego pułku i występował jako „przedsiębiorca wojenny", który mógł samodziel-
nie rekrutować oddziały i za swoją działalność wystawiać cesarzowi rachunki. Pod rozkazami Wallensteina,
a także po jego śmierci, służył Hatzfeldt w armii cesarskiej na wielu polach bitewnych Europy - w Dolnej
Saksonii, na Węgrzech, Śląsku, w północnych Włoszech, wreszcie w Polsce. Szczytowy punkt jego kariery
militarnej przypadł na rok 1645, gdy mianowano go marszałkiem polnym, co pociągnęło za sobą jego no-
bilitację do stanu hrabiego Rzeszy (Reichsgrafenstand). Gdy Hatzfeldt pożegnał się ze służbą wojskową,
cesarz powierzył mu dowództwo sztabu generalnego Śląska. Dwa lata później objął jednak dowództwo nad
armią cesarską, która walczyła po stronie Polski przeciwko Szwecji. Wyzwolenie Krakowa spod okupacji
szwedzkiej armii w 1657 r. było już jego ostatnim wyczynem bojowym. 9 stycznia 1658 r. Melchior von
Hatzfeldt zmarł w wolnym państwie stanowym Żmigród na Śląsku.
Za swoje zasługi Hatzfeldt otrzymał lenno z rozległymi włościami, m.in. w 1641 r. właśnie majątek
Żmigród, który wcześniej, po spisku przeciwko Wallensteinowi, został skonfiskowany straconemu genera-
łowi Hansowi Ulrichowi von Schaffgotsch. A zatem to przede wszystkim Melchior von Hatzfeldt był tym,
który dzięki swoim osiągnięciom militarnym umożliwił podniesienie własnej rodziny ze stanu szlachty ry-
cerskiej do pozycji hrabiów Rzeszy7. Te sukcesy umożliwiły mu zakup nowych majątków we Frankonii,
Karyntii i Turyngii. Powiększanie dóbr rodzinnych zawdzięczał Hatzfeldt również „zręcznej strategii brater-
skiego podziału pracy", jak sformułował to Jôrg Deventer8. Poza Melchiorem, do powiększenia majątku
5 Dotychczasowy skromny stan badań nie idzie w parze z wysoką rangą artystyczną dwóch nagrobków Melchiora von Hatz-
feldta: P. Haustermann, Die zwei Alabastcrgrabmalc fur den Grafen Melchior von Hatzfeldt von Achilles Kern - Unter beson-
derer Beriicksichtigung der Restaurierungsgeschichte des Laudenbacher Grabmals, praca magisterska, Bamberg 2003; J. В r e u e r,
Die kultur- und kunsthistorische Bedeutung des Hatzfeld-Grabmals in Laudenbach, „Denkmalpflege in Baden-Wurttemberg. Nach-
richtenblatt des Landesdenkmalamtes", 31, 2002, H. 4, s. 208-220. Nikłe zainteresowanie nagrobkami po 1945 r. mogło być spo-
wodowane istnieniem „żelaznej kurtyny" i specyficznych kryteriów niemieckiego „Ostforschung": G. Grundmann, Stàtten der
Erinnerung in Schlesien. Grabmale und Denkmdler aus acht Jahrhunderten, Konstanz, Stuttgart 1964 (Schriften des Koperniku-
skreises, t. 7). Tego, że owa „kurtyna" nie opadła - jak się wydaje - także po 1989 г., dowodzi adnotacja w: Die Kunstlerfamilie
Kern 1529-1691. Hohenloher Bildhauer und Baumeister des Barock, hrsg. von der Stadt Forchtenberg anlâsslich des 700-jahrigen
Stadtjubilaums, Sigmaringen 1998 - we wstępie można przeczytać, że o stanie nagrobka w Prusicach „nic nie wiadomo". Przeczy
temu z polskiej strony choćby niezwykle cenna książka K. Kalinowskiego: Rzeźba barokowa na Śląsku, Warszawa 1986,
s. 53-55. O badaniach sprzed 1945 г.: D. O s t o w s к a, Rzeźba portretowa na Śląsku od połowy XVII do połowy XVIII wieku,
„Roczniki Sztuki Śląskiej", XII, 1971, s. 29-62 (tu: s. 32-33, 44-45); A. Z e 11 с r, Die Reliefs am Grabmal Graf Melchiors von
Hatzfeldt in Prausnitz, ihre kunst- und kriegsgeschichtliche Bedeutung, „Schlesische Geschichtsblàtter", 1941, s. 22-36; R. Sa-
rn u 1 s к i, Das Grabmal des Feldmarschalls Grafen Melchior von Hatzfeldt in der katholischen Pfarrkirche zu Prausnitz, Bez.
Breslau, „Schlesische Geschichtsblàtter", 1938, 2, s. 65—66; P. Bretschneider, Schlesiens Schônstes Kriegergrab des 17. Jah-
rhunderts, „Der Greif, 9, 1918, 24 / 25; idem, Die Epitaphien des Grafen Melchior von Hatzfeldt in den Kirchen zu Prausnitz
und Laudenbach, „Die christliche Kunst", 6, 1909/1910, s. 317-324; G. Gradmann, Die Monumentalwerke der Bildhauerfami-
łie Kern, Strassburg 1917 (Studien zur deutschen Kunstgeschichte, H. 198); A.E. Brinckmann, Barockskulptur. Entwicklungs-
geschichte der Skulptur in den romanischen und germanischen Landem seit Michelangelo bis zum 18. Jahrhundert, vol. 2, Berlin
1919, s. 361; A. Kern, Der Kunstler des Grdflich Melchior Hatzfeldtschen Epitaphs in der Stadtkirche in Prausnitz, „Zeitschrift
des Vereins ffir Geschichte und Altertum Schlesiens", 42, 1908, s. 332-333.
6 Odnośnie do biografii Hatzfeldta: J. Krebs, Aus dem Leben des kaiserlichen Feldmarschalls Grafen Melchior von Hatzfeldt
(1593-1631), Breslau 1910; idem, Aus dem Leben des kaiserlichen Feldmarschalls Grafen Melchior von Hatzfeldt 1632-1636.
Im Namen des Vereins fur Geschichte Schlesiens, posth. ed. E. M a e t s с h к e, Breslau 1926; G. Engelbert, Melchior Graf von
Hatzfeldt, [w:] Neue Deutsche Biographie, vol. 8, Berlin 1969, s. 64—65; J. Deventer, Melchior von Hatzfeldt (1593-1658), [w:]
Schlesier des 14. bis 20. Jahrhundert, A. H e r z i g (éd.), Neustadt an der Aisch 2004, s. 69-74.
7 Deventer, op. cit., s. 70.
8 Ibidem, s. 72.
ANTJE KEMPĘ
Dwa prawie identyczne nagrobki cesarskiego marszałka polnego Melchiora von Hatzfeldta, znajdujące
się w Prusicach koło Żmigrodu (Śląsk) i w Laudenbach (Badenia-Wirtembergia) są szczególnie wyrazistymi
przykładami nowożytnego upamiętnienia wodza. W różnych aspektach wizualizują one etos wojskowy mar-
szałka oraz ukazują drogę jego awansu społecznego5. Stanowią zatem przykład świadomości tego stanu,
którego nobilitacja wynikła wprost ze służby wojskowej.
Hatzfeldta można by nazwać typowym reprezentantem swojego czasu. Ochrzczony jako protestant,
jeszcze w wieku dziecięcym został katolickim konwertytą, po czym - będąc już uczniem jezuickim - zde-
cydował się jednak zrezygnować z kariery duchownej i poświęcił się wojskowości. Ostatecznie został
w czasie wojny trzydziestoletniej marszałkiem polnym (il. I)6 i zaangażował się w służbę protestanckich
książąt Juliusza Henryka i Franciszka Albrechta von Sachsen-Lauenburg, którzy walczyli po stronie cesarza.
Otrzymał dowództwo własnego pułku i występował jako „przedsiębiorca wojenny", który mógł samodziel-
nie rekrutować oddziały i za swoją działalność wystawiać cesarzowi rachunki. Pod rozkazami Wallensteina,
a także po jego śmierci, służył Hatzfeldt w armii cesarskiej na wielu polach bitewnych Europy - w Dolnej
Saksonii, na Węgrzech, Śląsku, w północnych Włoszech, wreszcie w Polsce. Szczytowy punkt jego kariery
militarnej przypadł na rok 1645, gdy mianowano go marszałkiem polnym, co pociągnęło za sobą jego no-
bilitację do stanu hrabiego Rzeszy (Reichsgrafenstand). Gdy Hatzfeldt pożegnał się ze służbą wojskową,
cesarz powierzył mu dowództwo sztabu generalnego Śląska. Dwa lata później objął jednak dowództwo nad
armią cesarską, która walczyła po stronie Polski przeciwko Szwecji. Wyzwolenie Krakowa spod okupacji
szwedzkiej armii w 1657 r. było już jego ostatnim wyczynem bojowym. 9 stycznia 1658 r. Melchior von
Hatzfeldt zmarł w wolnym państwie stanowym Żmigród na Śląsku.
Za swoje zasługi Hatzfeldt otrzymał lenno z rozległymi włościami, m.in. w 1641 r. właśnie majątek
Żmigród, który wcześniej, po spisku przeciwko Wallensteinowi, został skonfiskowany straconemu genera-
łowi Hansowi Ulrichowi von Schaffgotsch. A zatem to przede wszystkim Melchior von Hatzfeldt był tym,
który dzięki swoim osiągnięciom militarnym umożliwił podniesienie własnej rodziny ze stanu szlachty ry-
cerskiej do pozycji hrabiów Rzeszy7. Te sukcesy umożliwiły mu zakup nowych majątków we Frankonii,
Karyntii i Turyngii. Powiększanie dóbr rodzinnych zawdzięczał Hatzfeldt również „zręcznej strategii brater-
skiego podziału pracy", jak sformułował to Jôrg Deventer8. Poza Melchiorem, do powiększenia majątku
5 Dotychczasowy skromny stan badań nie idzie w parze z wysoką rangą artystyczną dwóch nagrobków Melchiora von Hatz-
feldta: P. Haustermann, Die zwei Alabastcrgrabmalc fur den Grafen Melchior von Hatzfeldt von Achilles Kern - Unter beson-
derer Beriicksichtigung der Restaurierungsgeschichte des Laudenbacher Grabmals, praca magisterska, Bamberg 2003; J. В r e u e r,
Die kultur- und kunsthistorische Bedeutung des Hatzfeld-Grabmals in Laudenbach, „Denkmalpflege in Baden-Wurttemberg. Nach-
richtenblatt des Landesdenkmalamtes", 31, 2002, H. 4, s. 208-220. Nikłe zainteresowanie nagrobkami po 1945 r. mogło być spo-
wodowane istnieniem „żelaznej kurtyny" i specyficznych kryteriów niemieckiego „Ostforschung": G. Grundmann, Stàtten der
Erinnerung in Schlesien. Grabmale und Denkmdler aus acht Jahrhunderten, Konstanz, Stuttgart 1964 (Schriften des Koperniku-
skreises, t. 7). Tego, że owa „kurtyna" nie opadła - jak się wydaje - także po 1989 г., dowodzi adnotacja w: Die Kunstlerfamilie
Kern 1529-1691. Hohenloher Bildhauer und Baumeister des Barock, hrsg. von der Stadt Forchtenberg anlâsslich des 700-jahrigen
Stadtjubilaums, Sigmaringen 1998 - we wstępie można przeczytać, że o stanie nagrobka w Prusicach „nic nie wiadomo". Przeczy
temu z polskiej strony choćby niezwykle cenna książka K. Kalinowskiego: Rzeźba barokowa na Śląsku, Warszawa 1986,
s. 53-55. O badaniach sprzed 1945 г.: D. O s t o w s к a, Rzeźba portretowa na Śląsku od połowy XVII do połowy XVIII wieku,
„Roczniki Sztuki Śląskiej", XII, 1971, s. 29-62 (tu: s. 32-33, 44-45); A. Z e 11 с r, Die Reliefs am Grabmal Graf Melchiors von
Hatzfeldt in Prausnitz, ihre kunst- und kriegsgeschichtliche Bedeutung, „Schlesische Geschichtsblàtter", 1941, s. 22-36; R. Sa-
rn u 1 s к i, Das Grabmal des Feldmarschalls Grafen Melchior von Hatzfeldt in der katholischen Pfarrkirche zu Prausnitz, Bez.
Breslau, „Schlesische Geschichtsblàtter", 1938, 2, s. 65—66; P. Bretschneider, Schlesiens Schônstes Kriegergrab des 17. Jah-
rhunderts, „Der Greif, 9, 1918, 24 / 25; idem, Die Epitaphien des Grafen Melchior von Hatzfeldt in den Kirchen zu Prausnitz
und Laudenbach, „Die christliche Kunst", 6, 1909/1910, s. 317-324; G. Gradmann, Die Monumentalwerke der Bildhauerfami-
łie Kern, Strassburg 1917 (Studien zur deutschen Kunstgeschichte, H. 198); A.E. Brinckmann, Barockskulptur. Entwicklungs-
geschichte der Skulptur in den romanischen und germanischen Landem seit Michelangelo bis zum 18. Jahrhundert, vol. 2, Berlin
1919, s. 361; A. Kern, Der Kunstler des Grdflich Melchior Hatzfeldtschen Epitaphs in der Stadtkirche in Prausnitz, „Zeitschrift
des Vereins ffir Geschichte und Altertum Schlesiens", 42, 1908, s. 332-333.
6 Odnośnie do biografii Hatzfeldta: J. Krebs, Aus dem Leben des kaiserlichen Feldmarschalls Grafen Melchior von Hatzfeldt
(1593-1631), Breslau 1910; idem, Aus dem Leben des kaiserlichen Feldmarschalls Grafen Melchior von Hatzfeldt 1632-1636.
Im Namen des Vereins fur Geschichte Schlesiens, posth. ed. E. M a e t s с h к e, Breslau 1926; G. Engelbert, Melchior Graf von
Hatzfeldt, [w:] Neue Deutsche Biographie, vol. 8, Berlin 1969, s. 64—65; J. Deventer, Melchior von Hatzfeldt (1593-1658), [w:]
Schlesier des 14. bis 20. Jahrhundert, A. H e r z i g (éd.), Neustadt an der Aisch 2004, s. 69-74.
7 Deventer, op. cit., s. 70.
8 Ibidem, s. 72.