DOI article:
Kempe, Antje: Etos wojskowy i drogi kariery: o dwóch nagrobkach marszałka Melchiora von Hatzfeldta
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14572#0078
72
ANTJE KEMPĘ
zatroskaną o dyscyplinę swojej armii, np. w karaniu żołnierzy za okrucieństwo wobec ludności cywilnej12.
Nie był więc może wybitnym przywódcą, ale potrafił - abstrahując nawet od własnych zadań militarnych
- pozwolić okolicznościom pracować na swój rachunek jako „przedsiębiorcy wojennego" i w ten sposób
zabezpieczyć sobie pozycję stanową oraz rozwój ekonomiczny własnego majątku.
TESTAMENT JEGO TREŚĆ I WYKONANIE
Zgodnie z życzeniem Melchiora dokonano osobnego pochówku jego serca i ciała. Jego brat Hermann
zlecił wykonanie dwóch nagrobków w Prusicach i Laudenbach. W 1659 r. została postawiona w Laudenbach
pierwsza tumba, która mieściła serce (il. 2). Dzisiejsze miejsce nagrobka w kaplicy jest wynikiem fundacji,
która nastąpiła sto lat po śmierci Hatzfeldta (1748). Przedtem nagrobek znajdował się w prezbiterium koś-
cioła. Z powodu licznych przeróbek pierwotne wyposażenie nie zachowało się13. W 1663 r. wykonano i do-
starczono do Prusic drugą tumbę (il. 3). Miejsce w nowo wybudowanej kaplicy znalazła ona jednakże do-
piero w 1667 r. Do tego czasu ciało Melchiora, wcześniej przeniesione z kościoła parafialnego w Żmigrodzie
do Prusic, spoczywało w krypcie tamtejszej kaplicy14.
Niezgodnie z treścią testamentu, jaki Hatzfeldt sporządził w 1634 r. po odniesieniu ran, i w którym za-
dysponował dla siebie prosty pogrzeb w kościele karmelitów bosych w Chebie (Eger), ostateczny wybór
miejsca i formy nagrobków w Laudenbach i Prusicach był wynikiem decyzji jego spadkobierców15. Inicja-
torem projektu był brat marszałka - Hermann. Istnienie nowego zapisu testamentalnego, który wspierałby
dyrektywy dotyczące miejsca pochówku i ukształtowania pomników nagrobnych, nie jest potwierdzone
źródłowo16. Za Prusicami jako nowym miejscem pochówku marszałka przemawiał zapewne fakt, iż Żmigród
stanowił nowe centrum jego władzy terytorialnej. Można przypuszczać, że wybór Laudenbach wiązał się
z czcią okazywaną przez Hatzfeldta cudownemu wizerunkowi Matki Boskiej Bolesnej, przechowywanemu
w kościele w tej miejscowości (il. 4). Warto wspomnieć, iż brat Melchiora Franciszek, jako biskup Wurzbur-
ga zadbał o przekazanie wójtostwa Laudenbach pod zastaw w ręce rodziny i pod jej rządami ów maryjny
kościół pielgrzymkowy doczekał się gruntownej renowacji17.
W archiwum rodziny Hatzfeldtów zachował się rysunek kenotafu, wraz z objaśnieniami przewidzianych
na nim przedstawień (il. 5)18. Rysunek nie jest sygnowany, należy go jednak przypisać artyście wykonują-
cemu obydwa nagrobki - Achillesowi Kernowi (1607-1691). Podobnie jak wykaz bitew przeznaczonych do
zobrazowania na tablicach reliefowych, świadczy on o tym, iż Hermann konsultował się z rzeźbiarzem, przy
czym sprawa ta polegała z pewnością na uprzednim przedstawieniu przez Kerna ogólnego projektu i następ-
nie dokonaniu ze strony zleceniodawcy uzupełnień dotyczących m.in. wyboru bitew. Nie jest jednak jasne,
czy od samego początku zaplanowane były dwa identyczne nagrobki i wobec tego zachował się tylko jeden
projekt, czy też po wykonaniu pierwszego z nagrobków posłużono się tym samym projektem celem wyko-
nania drugiego. Rysunek ukazuje tumbę z leżącą figurą Hatzfeldta w zbroi i z głową wspartą na łokciu. Co
12 H.J.Ch. Grimmelshausen, Der Abenteuerliche Simplicissimus Teutsch, vol. 2, rozdz. 24, s. 173.
13 Bergkirche Laudenbach (Schnell & Steiner Kunstfiihrer, 1608), Regensburg 2004, s. 20.
14 Hatzfeldt został „mit prâchtigen Solemnitâten begraben worden [...]". Jednakże nie wiadomo, czy ta wzmianka odnosi się
do rzeczywistego przeniesienia ciała do krypty: J. S i n a p i u s, Schlesische Curiositàten, ersten Vorstellung, darinnen die ansehn-
lichen Geschlechter des Schlesischen Adels..., vol. 2, Leipzig 1720-1728, s. 101.
15 Krebs, Aus dem Leben..., 1926, s. 237 i n. Tam znajduje się odpis pierwszego testamentu: „Seine Leiche soli in seinem
Bagagewagen prunklos nach Eger gebracht und dort in der Barfusserkirche niedergesetzt werden; fmdet es Franz fur gut, daB sie
dort beerdigt wird, so mochte auch etwas gestiftet werden, damit jahrlich ,die Memoria' gehalten werden. Die Beisetzung hat in der
Stille zu erfolgen, und es ist ein ehrlicher Grabstein aufzustellen."
16 W całej literaturze powtarza się sformułowanie, że Hermann wykonywał testamentalne rozporządzenie swojego brata Mel-
chiora, nie ma jednak odpowiedniego dowodu na istnienie takowego dokumentu. J. Deventer zwrócił uwagę, że nie istnieje pisana
wersja testamentu, ale raczej „testament wojskowy", w którym nie są uregulowane sprawy pogrzebu: Deventer, op. cit., s. 73;
zob. też M. We b e r, Das Verhàltnis Schlesiens zum Alten Reich in der Frtihen Neuzeit, Koln, Weimar, Wien 1992 (Neue Forschun-
gen zur schlesischen Geschichtc, 1), s. 295.
17 Odnośnie do historii i historii budowy: Bergkirche Laudenbach..., s. 2-7.
18 Invitations Patent der Graflich Trachenbergschen Kanzlei an die Trachenbergschen Adliche Vassalen, um dem Leichnam
Kondukt des Gen. Melchior v. Hatzfeldt beizuwohnen 1658-1667, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Archiwum rodziny Hatz-
feldtów, sygn. 771.
ANTJE KEMPĘ
zatroskaną o dyscyplinę swojej armii, np. w karaniu żołnierzy za okrucieństwo wobec ludności cywilnej12.
Nie był więc może wybitnym przywódcą, ale potrafił - abstrahując nawet od własnych zadań militarnych
- pozwolić okolicznościom pracować na swój rachunek jako „przedsiębiorcy wojennego" i w ten sposób
zabezpieczyć sobie pozycję stanową oraz rozwój ekonomiczny własnego majątku.
TESTAMENT JEGO TREŚĆ I WYKONANIE
Zgodnie z życzeniem Melchiora dokonano osobnego pochówku jego serca i ciała. Jego brat Hermann
zlecił wykonanie dwóch nagrobków w Prusicach i Laudenbach. W 1659 r. została postawiona w Laudenbach
pierwsza tumba, która mieściła serce (il. 2). Dzisiejsze miejsce nagrobka w kaplicy jest wynikiem fundacji,
która nastąpiła sto lat po śmierci Hatzfeldta (1748). Przedtem nagrobek znajdował się w prezbiterium koś-
cioła. Z powodu licznych przeróbek pierwotne wyposażenie nie zachowało się13. W 1663 r. wykonano i do-
starczono do Prusic drugą tumbę (il. 3). Miejsce w nowo wybudowanej kaplicy znalazła ona jednakże do-
piero w 1667 r. Do tego czasu ciało Melchiora, wcześniej przeniesione z kościoła parafialnego w Żmigrodzie
do Prusic, spoczywało w krypcie tamtejszej kaplicy14.
Niezgodnie z treścią testamentu, jaki Hatzfeldt sporządził w 1634 r. po odniesieniu ran, i w którym za-
dysponował dla siebie prosty pogrzeb w kościele karmelitów bosych w Chebie (Eger), ostateczny wybór
miejsca i formy nagrobków w Laudenbach i Prusicach był wynikiem decyzji jego spadkobierców15. Inicja-
torem projektu był brat marszałka - Hermann. Istnienie nowego zapisu testamentalnego, który wspierałby
dyrektywy dotyczące miejsca pochówku i ukształtowania pomników nagrobnych, nie jest potwierdzone
źródłowo16. Za Prusicami jako nowym miejscem pochówku marszałka przemawiał zapewne fakt, iż Żmigród
stanowił nowe centrum jego władzy terytorialnej. Można przypuszczać, że wybór Laudenbach wiązał się
z czcią okazywaną przez Hatzfeldta cudownemu wizerunkowi Matki Boskiej Bolesnej, przechowywanemu
w kościele w tej miejscowości (il. 4). Warto wspomnieć, iż brat Melchiora Franciszek, jako biskup Wurzbur-
ga zadbał o przekazanie wójtostwa Laudenbach pod zastaw w ręce rodziny i pod jej rządami ów maryjny
kościół pielgrzymkowy doczekał się gruntownej renowacji17.
W archiwum rodziny Hatzfeldtów zachował się rysunek kenotafu, wraz z objaśnieniami przewidzianych
na nim przedstawień (il. 5)18. Rysunek nie jest sygnowany, należy go jednak przypisać artyście wykonują-
cemu obydwa nagrobki - Achillesowi Kernowi (1607-1691). Podobnie jak wykaz bitew przeznaczonych do
zobrazowania na tablicach reliefowych, świadczy on o tym, iż Hermann konsultował się z rzeźbiarzem, przy
czym sprawa ta polegała z pewnością na uprzednim przedstawieniu przez Kerna ogólnego projektu i następ-
nie dokonaniu ze strony zleceniodawcy uzupełnień dotyczących m.in. wyboru bitew. Nie jest jednak jasne,
czy od samego początku zaplanowane były dwa identyczne nagrobki i wobec tego zachował się tylko jeden
projekt, czy też po wykonaniu pierwszego z nagrobków posłużono się tym samym projektem celem wyko-
nania drugiego. Rysunek ukazuje tumbę z leżącą figurą Hatzfeldta w zbroi i z głową wspartą na łokciu. Co
12 H.J.Ch. Grimmelshausen, Der Abenteuerliche Simplicissimus Teutsch, vol. 2, rozdz. 24, s. 173.
13 Bergkirche Laudenbach (Schnell & Steiner Kunstfiihrer, 1608), Regensburg 2004, s. 20.
14 Hatzfeldt został „mit prâchtigen Solemnitâten begraben worden [...]". Jednakże nie wiadomo, czy ta wzmianka odnosi się
do rzeczywistego przeniesienia ciała do krypty: J. S i n a p i u s, Schlesische Curiositàten, ersten Vorstellung, darinnen die ansehn-
lichen Geschlechter des Schlesischen Adels..., vol. 2, Leipzig 1720-1728, s. 101.
15 Krebs, Aus dem Leben..., 1926, s. 237 i n. Tam znajduje się odpis pierwszego testamentu: „Seine Leiche soli in seinem
Bagagewagen prunklos nach Eger gebracht und dort in der Barfusserkirche niedergesetzt werden; fmdet es Franz fur gut, daB sie
dort beerdigt wird, so mochte auch etwas gestiftet werden, damit jahrlich ,die Memoria' gehalten werden. Die Beisetzung hat in der
Stille zu erfolgen, und es ist ein ehrlicher Grabstein aufzustellen."
16 W całej literaturze powtarza się sformułowanie, że Hermann wykonywał testamentalne rozporządzenie swojego brata Mel-
chiora, nie ma jednak odpowiedniego dowodu na istnienie takowego dokumentu. J. Deventer zwrócił uwagę, że nie istnieje pisana
wersja testamentu, ale raczej „testament wojskowy", w którym nie są uregulowane sprawy pogrzebu: Deventer, op. cit., s. 73;
zob. też M. We b e r, Das Verhàltnis Schlesiens zum Alten Reich in der Frtihen Neuzeit, Koln, Weimar, Wien 1992 (Neue Forschun-
gen zur schlesischen Geschichtc, 1), s. 295.
17 Odnośnie do historii i historii budowy: Bergkirche Laudenbach..., s. 2-7.
18 Invitations Patent der Graflich Trachenbergschen Kanzlei an die Trachenbergschen Adliche Vassalen, um dem Leichnam
Kondukt des Gen. Melchior v. Hatzfeldt beizuwohnen 1658-1667, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Archiwum rodziny Hatz-
feldtów, sygn. 771.