DOI Artikel:
Kempe, Antje: Etos wojskowy i drogi kariery: o dwóch nagrobkach marszałka Melchiora von Hatzfeldta
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14572#0103
O DWÓCH NAGROBKACH MARSZAŁKA MELCHIORA VON HATZFELDTA
97
Powyższe aspekty nagrobka marszałka ujawniają niechęć do zajęcia konkretnego stanowiska w kon-
flikcie wyznaniowym; adresatem tej neutralnej wyznaniowo postawy była zapewne antyhabsbursko nasta-
wiona szlachta śląska. Taką postawą można by hipotetycznie wytłumaczyć także brak podpisów, które na
nagrobku w Prusicach identyfikowałyby konkretne wydarzenia bitewne. Wojna została przedstawiona jako
swojego rodzaju pryncypium, trwała zasada bez użycia słowa i tym samym bez odwołania się do zaanga-
żowanej konfesyjnie historiografii. Inskrypcje mogłyby zostać odebrane jako forma publicystyki. Za sprawą
podpisów poszczególne przedstawienia mogłyby zostać odniesione do historycznego kontekstu konkretnych
bitew i przypominałyby tym samym o katolickich zwycięstwach i protestanckich porażkach.
Hatzfeldt prezentuje się tyle jako zaangażowany przedstawiciel konfesji katolickiej, ile wierny sługa
Habsburgów i reprezentant szlachty wojskowej95. Potwierdzenie uzyskuje zarazem teza Dietricha Erbena, iż
nowożytny nagrobek należy traktować ogólnie jako składnik ikonografii politycznej96. Tablice reliefowe po-
świadczają zasługi marszałka jako cesarskiego „przedsiębiorcy wojennego" i podkreślają obdarowanie go
dobrami wolnego państwa stanowego Żmigrodu jako nagrodą habsburskiego domu cesarskiego. W ramach
szlacheckich aspiracji zaznacza się pewne przesunięcie - nie tyle samo pochodzenie, ile raczej energiczne
i skuteczne dbanie o własne interesy potwierdza uprawnienia szlachty do sprawowania władzy.
Ponieważ Hatzfeldt był pierwszym reprezentantem swojego rodu na Śląsku, jego pośmiertna chwała
wiązała się nieodłącznie z nazwiskiem i chwałą jego rodziny, sankcjonując zarazem jej pozycję społeczną97.
Z przeszłości marszałka oraz jej wizualizacji w ramach nagrobka wyłaniały się perspektywy dla żyjących
członków rodziny. Memoria miała nie tylko działanie retrospektywne, ale wymierzona była także w przy-
szłość celem zabezpieczenia i zwiększenia socjopolitycznej rangi rodu98. To potomkowie Hatzfeldta stają się
więc adresatami dość formalnie brzmiących inskrypcji, w których zostają napomnieni, aby szli za jego
wzorem: „Podążajcie, o potomni, we wdzięczności swej, za jego przykładem męstwa i pobożności"; „Tu
leży ciało dostojnego hrabiego Melchiora von Hatzfeldt, w którym potomni mają wzór". O tym, jakie cnoty
marszałka były najbardziej godne naśladowania, informuje następna inskrypcja: „W wierze praojców, mę-
stwie i chwale wojennej za życia dotrzymywał on pola największym". Ta ostatnia inskrypcja, znajdująca się
na płycie wierzchniej, stanowi ramę obiegającą całą krawędź maty, na której leży Hatzfeldt. Wraz z umiesz-
czonymi na nim reliefami dopełnia ona ową dwuwymiarową strefę, swoistą „folię" mającą charakter doku-
mentu, i stanowi o ostatecznym bilansie vita marszałka. Wszystkie te inskrypcje nawołują do zatrzymania
jego czynów w pamięci.
Semantyczne uwarunkowania kaplicy ujawniają spór rodzinny, wynikły w związku ze spadkiem po
Melchiorze, trwający przez lata. Hermann uważał się za jedynego spadkobiercę swego brata - o jego śmier-
ci nie powiadomił nawet swojej siostry Lucii99. Ona zaś i jej małżonkek Bertram von Nesselrode - jako
prawowici spadkobiercy - domagali się następnie jedynie połowy dóbr po marszałku, co zostało ostatecznie
prawnie uregulowane w listopadzie 1680 r. Jak informuje inskrypcja na tablicy znajdującej się na ścianie
kaplicy, pochodząca z 1685 г., potomkowie Hatzfeldta w tym wypadku wspomniani von Nesselrode - po-
wołują się na pozycję marszałka, utrwalając zarazem swoje roszczenia spadkobiercze po tym, jak Hermann
za pomocą inskrypcji na nagrobku ustanowił wcześniej siebie samego jako „fundatora" („Ten nagrobek ufun-
dował w smutku Hermann ku pamięci ukochanego brata i polecił złożyć w nim jego ciało"). Na ten sam rok
datuje się fundacja ołtarza w kaplicy, który zwieńczony jest herbem Nesselrode100. Widać więc, iż wtórnie
95 Zakrzewsk a-Ko ł aczkicwiczowa, op. cit., s. 195. Z tego względu D. Ostowska wskazuje nawet na ściśle „pomni-
kowy" charakter nagrobków Hatzfeldta: Ostowska, op. cit., s. 33; podobnie Kalinowski, op. cit., s. 291.
96 D. E r b e n, Requiem und Rezeption. Zur Gattungsbestimmung und Wahrnehmung von Grabmàlern in der Friihen Neuzeit,
[w:] Tod und Verklàrung: Grabmalskultur in der Friihen Neuzeit, А. К a r s t e n, Ph. Zitzlsperger (ed.), Koln 2004, s. 132.
97 Por. ponadto pracę o szlachcie austriackiej: T. Winkelbauer, T. Knoz, Geschlecht und Geschichte. Grablegen, Grab-
denkmàler und Wappenzyklen ais Quelle fur das historisch-genealogische Denken des ôsterreichischen Adels im 16. und 17. Jah-
rhundert, [w:] Die Konstruktion der Vergangenheit. Geschichtsdenken, Traditionsbildung, Selbstdarstellung im fruhneuzeitlichen
Ostmitteleuropa, J. Bahlcke, A. Strohmeyer (eds.), („Zeitschrift fur historische Forschung", Beiheft 20), Berlin 2002,
s. 129-177, tu przede wszystkim s. 176 i n.
98 H. Bredekamp, A. Karsten, V. Reinhardt, Ph. Zitzlsperger, Vom Nutzen des Todes fur Zeit und Ewigkeit.
Anmerkungen zu den rômische Papst- und Kardinalsgrabmalern der friihen Neuzeit, „Kritische Berichte", 29, 2001, 2, s. 7-20,
szczególnie s. 11.
99 Por. rozważania W e b e r a, op. cit., s. 295-302.
îoo Funcjacja uwzględniała też obchody corocznego anniversarium dla Melchiora - Archiwum Państwowe we Wrocławiu,
Archiwum rodziny Hatzfeldtów, sygn. 5916.
97
Powyższe aspekty nagrobka marszałka ujawniają niechęć do zajęcia konkretnego stanowiska w kon-
flikcie wyznaniowym; adresatem tej neutralnej wyznaniowo postawy była zapewne antyhabsbursko nasta-
wiona szlachta śląska. Taką postawą można by hipotetycznie wytłumaczyć także brak podpisów, które na
nagrobku w Prusicach identyfikowałyby konkretne wydarzenia bitewne. Wojna została przedstawiona jako
swojego rodzaju pryncypium, trwała zasada bez użycia słowa i tym samym bez odwołania się do zaanga-
żowanej konfesyjnie historiografii. Inskrypcje mogłyby zostać odebrane jako forma publicystyki. Za sprawą
podpisów poszczególne przedstawienia mogłyby zostać odniesione do historycznego kontekstu konkretnych
bitew i przypominałyby tym samym o katolickich zwycięstwach i protestanckich porażkach.
Hatzfeldt prezentuje się tyle jako zaangażowany przedstawiciel konfesji katolickiej, ile wierny sługa
Habsburgów i reprezentant szlachty wojskowej95. Potwierdzenie uzyskuje zarazem teza Dietricha Erbena, iż
nowożytny nagrobek należy traktować ogólnie jako składnik ikonografii politycznej96. Tablice reliefowe po-
świadczają zasługi marszałka jako cesarskiego „przedsiębiorcy wojennego" i podkreślają obdarowanie go
dobrami wolnego państwa stanowego Żmigrodu jako nagrodą habsburskiego domu cesarskiego. W ramach
szlacheckich aspiracji zaznacza się pewne przesunięcie - nie tyle samo pochodzenie, ile raczej energiczne
i skuteczne dbanie o własne interesy potwierdza uprawnienia szlachty do sprawowania władzy.
Ponieważ Hatzfeldt był pierwszym reprezentantem swojego rodu na Śląsku, jego pośmiertna chwała
wiązała się nieodłącznie z nazwiskiem i chwałą jego rodziny, sankcjonując zarazem jej pozycję społeczną97.
Z przeszłości marszałka oraz jej wizualizacji w ramach nagrobka wyłaniały się perspektywy dla żyjących
członków rodziny. Memoria miała nie tylko działanie retrospektywne, ale wymierzona była także w przy-
szłość celem zabezpieczenia i zwiększenia socjopolitycznej rangi rodu98. To potomkowie Hatzfeldta stają się
więc adresatami dość formalnie brzmiących inskrypcji, w których zostają napomnieni, aby szli za jego
wzorem: „Podążajcie, o potomni, we wdzięczności swej, za jego przykładem męstwa i pobożności"; „Tu
leży ciało dostojnego hrabiego Melchiora von Hatzfeldt, w którym potomni mają wzór". O tym, jakie cnoty
marszałka były najbardziej godne naśladowania, informuje następna inskrypcja: „W wierze praojców, mę-
stwie i chwale wojennej za życia dotrzymywał on pola największym". Ta ostatnia inskrypcja, znajdująca się
na płycie wierzchniej, stanowi ramę obiegającą całą krawędź maty, na której leży Hatzfeldt. Wraz z umiesz-
czonymi na nim reliefami dopełnia ona ową dwuwymiarową strefę, swoistą „folię" mającą charakter doku-
mentu, i stanowi o ostatecznym bilansie vita marszałka. Wszystkie te inskrypcje nawołują do zatrzymania
jego czynów w pamięci.
Semantyczne uwarunkowania kaplicy ujawniają spór rodzinny, wynikły w związku ze spadkiem po
Melchiorze, trwający przez lata. Hermann uważał się za jedynego spadkobiercę swego brata - o jego śmier-
ci nie powiadomił nawet swojej siostry Lucii99. Ona zaś i jej małżonkek Bertram von Nesselrode - jako
prawowici spadkobiercy - domagali się następnie jedynie połowy dóbr po marszałku, co zostało ostatecznie
prawnie uregulowane w listopadzie 1680 r. Jak informuje inskrypcja na tablicy znajdującej się na ścianie
kaplicy, pochodząca z 1685 г., potomkowie Hatzfeldta w tym wypadku wspomniani von Nesselrode - po-
wołują się na pozycję marszałka, utrwalając zarazem swoje roszczenia spadkobiercze po tym, jak Hermann
za pomocą inskrypcji na nagrobku ustanowił wcześniej siebie samego jako „fundatora" („Ten nagrobek ufun-
dował w smutku Hermann ku pamięci ukochanego brata i polecił złożyć w nim jego ciało"). Na ten sam rok
datuje się fundacja ołtarza w kaplicy, który zwieńczony jest herbem Nesselrode100. Widać więc, iż wtórnie
95 Zakrzewsk a-Ko ł aczkicwiczowa, op. cit., s. 195. Z tego względu D. Ostowska wskazuje nawet na ściśle „pomni-
kowy" charakter nagrobków Hatzfeldta: Ostowska, op. cit., s. 33; podobnie Kalinowski, op. cit., s. 291.
96 D. E r b e n, Requiem und Rezeption. Zur Gattungsbestimmung und Wahrnehmung von Grabmàlern in der Friihen Neuzeit,
[w:] Tod und Verklàrung: Grabmalskultur in der Friihen Neuzeit, А. К a r s t e n, Ph. Zitzlsperger (ed.), Koln 2004, s. 132.
97 Por. ponadto pracę o szlachcie austriackiej: T. Winkelbauer, T. Knoz, Geschlecht und Geschichte. Grablegen, Grab-
denkmàler und Wappenzyklen ais Quelle fur das historisch-genealogische Denken des ôsterreichischen Adels im 16. und 17. Jah-
rhundert, [w:] Die Konstruktion der Vergangenheit. Geschichtsdenken, Traditionsbildung, Selbstdarstellung im fruhneuzeitlichen
Ostmitteleuropa, J. Bahlcke, A. Strohmeyer (eds.), („Zeitschrift fur historische Forschung", Beiheft 20), Berlin 2002,
s. 129-177, tu przede wszystkim s. 176 i n.
98 H. Bredekamp, A. Karsten, V. Reinhardt, Ph. Zitzlsperger, Vom Nutzen des Todes fur Zeit und Ewigkeit.
Anmerkungen zu den rômische Papst- und Kardinalsgrabmalern der friihen Neuzeit, „Kritische Berichte", 29, 2001, 2, s. 7-20,
szczególnie s. 11.
99 Por. rozważania W e b e r a, op. cit., s. 295-302.
îoo Funcjacja uwzględniała też obchody corocznego anniversarium dla Melchiora - Archiwum Państwowe we Wrocławiu,
Archiwum rodziny Hatzfeldtów, sygn. 5916.