DOI Artikel:
Olszewski, Andrzej K.: Nowojorskie art déco a europejski ekspresjonizm
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14572#0114
108
ANDRZEJ К. OLSZEWSKI
nych ścianach miał mieć w sobie coś tajemniczego i mistycznego. W 1919 r. Taut wydał książkę Alpine
Architektur - inspirowane poglądami Scheerbarta architektoniczne wizje gór, wymodelowanych w różne
kształty śnieżnych kopuł i łuków, krystalicznych diamentów. W latach 1916 1919 Taut pracował nad książ-
ką Die Stadtkrone - wizją miasta, w którego centrum miał stać budynek kryształowy jako Volkshaus lub
Stadtkrone. W 1920 r. Taut zaproponował Haus des Himmels. Był to projekt budowli ze szkła i betonu na
planie gwiazdy, pełen mistycznych idei i symboli25. Mistyka kryształowych struktur odnosiła się do archi-
tektury gotyckiej, która w owych latach budziła szczególne zainteresowanie dzięki książce Wilhelma Wor-
ringera Formprobleme der Gotik (1911). Worringer uważał formy krystaliczne za abstrakcyjne i duchowe26.
Krąg ekspresjonistów był dosyć liczny. Wymieńmy Hermana Finsterlina, Hansa Scharouna, Hansa i Wassi-
lego Luckhardtów. W architektonicznej praktyce projekty szklanych wieżowców Mięsa van der Rohego po-
wstały w pewnym sensie w duchu tych wizji27.
Zastosowanie przez niemieckich ekspresjonistów barwnego szkła i barwnej glazurowanej cegły przy-
nosiło efekty wizualne dzięki odpowiedniemu oświetleniu. Pisząc o oświetleniu niektórych budynków no-
wojorskich wobec doświadczeń ekspresjonizmu, Bletter mówi o efektach światła na Wystawie Paryskiej
1925 г., wyróżniając specjalnie nocną iluminację pawilonu polskiego projektu Józefa Czajkowskiego, który
wieńczyła zbudowana ze szklanych pryzmatów i trójkątów wieża w kształcie piramidy na planie gwiazdy28.
Analizując takie formy geometryczne jak trójkąty, romby, pryzmaty czy kryształy, należy wspomnieć,
że występowały one już przed 1914 r. w Czechach - Alena Adlerowa nazwała je „kuboekspresjonizmem".
Chodzi tu o wyroby sztuki użytkowej i realizacje architektoniczne autorstwa Josefa Goćara, Otakara Novot-
négo, Josefa Chochola, Pavela Janâka, Frantiśka Kyselego i innych29.
Wracając do architektury nowojorskiej, bliskiej ceglanej twórczości ekspresjonizmu europejskiego,
należy omówić w pierwszym rzędzie realizacje spółki projektowej McKenzie, Voorhees & Gmelin, w której
pracował jeden z najwybitniejszych architektów, Ralph Walker (1889-1973). Jego też uważa się za główne-
go autora budynków wzniesionych przede wszystkim dla telefonii (Bell Company), które wyszły z pracowni
wspomnianej spółki. Walker był obok Raymonda Hooda i Ely Kahna zaliczany do „trzech małych Napoleo-
nów architektury". W 1957 r. otrzymał od The American Institute of Architects tytuł „architekta stulecia"30.
Wszyscy autorzy piszący na temat nowojorskiej art déco jako pierwszy budynek w tym stylu omawia-
ją Barclay-Vesey Téléphone Building powstały w latach 1923-1926, znany jako „dom miliona głosów"31.
Jest on usytuowany na dolnym Manhattanie, między Barclay, Vesey i West Street. Do czasu wybudowania
World Trade Center o wysokości 417 m, jego potężna, licząca 152 m wysokości bryła zdecydowanie góro-
wała nad tą częścią dzielnicy. Po ataku terrorystycznym we wrześniu 2001 г., w którym doznał znacznych
uszkodzeń, w pewnym sensie „odzyskał" dawną pozycję. Wybudowany jako pierwszy wieżowiec
podporządkowany ustawie z 1916 г., w swoim dość skomplikowanym układzie brył, szczególnie w ich gór-
nych partiach, przypomina wspomniany projekt konkursowy Eliela Saarinena na gmach Chicago Daily Tri-
bune z 1922 г., oraz, jak pisze Eric P. Nash „gorączkowe wizje Hugha Ferrisa budynków »podobnych do
górskich masywów«"32.
Budynek świadomie zaprojektowano jako ahistoryczny i podporządkowany funkcji. Olbrzymia kuba-
tura była przeznaczona dla sześciu tysięcy pracowników, ponadto znaczna jej część mieściła aparaturę. Ralph
Walker pisał, że wieżowiec został tak zaprojektowany, aby być współczesny jak telefony w naszych domach,
„nie grecki, nie gotycki ani w stylu Majów; patrzący nieco ku przeszłości, bardziej ku teraźniejszości i pró-
bujący zerknąć w przyszłość"33. Dzięki jego nowoczesności fotografia budynku znalazła się na okładce ame-
rykańskiego wydania „Vers une architecture" („Towards a New Architecture") Le Corbusiera. Z kolei bogata
25 Т. В с n t o n, Expressionism, The Open University Press, New York, NY 1975, s. 49-51.
26 Ibidem, s. 15, 49-51.
27Tołloczko, W kręgu modernistycznego dekoracjonizmu..., s. 22.
28 Robinson, Haag Bletter, op. cit., s. 58, 79 przyp. 70; A. D r e x 1 e r o w a, A.K. Olszewski, Polska i Polacy na
powszechnych wystawach światowych 1851-2000, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2005, s. 199-200.
29 A. A d 1 e r o v â, Ceské uzité umënî 1918-1938, Praha 1983, s. 253.
30 К i 1 h a m, op. cit., s. 81; D i am о n s t e i n, op. ch., s. 425.
31 D.M. Reynolds, Monuments and Masterpieces. Historiés and Views of Public Sculpture in New York City, Macmillan
Publishing Company New York, Collier Macmillan Publishers London 1988, s. 319.
32 E.P Nash, Manhattan skyscrapers, Princeton Architectural Press, 1999, s. 37.
33 D u p r c, op. cit., s. 34-35.
ANDRZEJ К. OLSZEWSKI
nych ścianach miał mieć w sobie coś tajemniczego i mistycznego. W 1919 r. Taut wydał książkę Alpine
Architektur - inspirowane poglądami Scheerbarta architektoniczne wizje gór, wymodelowanych w różne
kształty śnieżnych kopuł i łuków, krystalicznych diamentów. W latach 1916 1919 Taut pracował nad książ-
ką Die Stadtkrone - wizją miasta, w którego centrum miał stać budynek kryształowy jako Volkshaus lub
Stadtkrone. W 1920 r. Taut zaproponował Haus des Himmels. Był to projekt budowli ze szkła i betonu na
planie gwiazdy, pełen mistycznych idei i symboli25. Mistyka kryształowych struktur odnosiła się do archi-
tektury gotyckiej, która w owych latach budziła szczególne zainteresowanie dzięki książce Wilhelma Wor-
ringera Formprobleme der Gotik (1911). Worringer uważał formy krystaliczne za abstrakcyjne i duchowe26.
Krąg ekspresjonistów był dosyć liczny. Wymieńmy Hermana Finsterlina, Hansa Scharouna, Hansa i Wassi-
lego Luckhardtów. W architektonicznej praktyce projekty szklanych wieżowców Mięsa van der Rohego po-
wstały w pewnym sensie w duchu tych wizji27.
Zastosowanie przez niemieckich ekspresjonistów barwnego szkła i barwnej glazurowanej cegły przy-
nosiło efekty wizualne dzięki odpowiedniemu oświetleniu. Pisząc o oświetleniu niektórych budynków no-
wojorskich wobec doświadczeń ekspresjonizmu, Bletter mówi o efektach światła na Wystawie Paryskiej
1925 г., wyróżniając specjalnie nocną iluminację pawilonu polskiego projektu Józefa Czajkowskiego, który
wieńczyła zbudowana ze szklanych pryzmatów i trójkątów wieża w kształcie piramidy na planie gwiazdy28.
Analizując takie formy geometryczne jak trójkąty, romby, pryzmaty czy kryształy, należy wspomnieć,
że występowały one już przed 1914 r. w Czechach - Alena Adlerowa nazwała je „kuboekspresjonizmem".
Chodzi tu o wyroby sztuki użytkowej i realizacje architektoniczne autorstwa Josefa Goćara, Otakara Novot-
négo, Josefa Chochola, Pavela Janâka, Frantiśka Kyselego i innych29.
Wracając do architektury nowojorskiej, bliskiej ceglanej twórczości ekspresjonizmu europejskiego,
należy omówić w pierwszym rzędzie realizacje spółki projektowej McKenzie, Voorhees & Gmelin, w której
pracował jeden z najwybitniejszych architektów, Ralph Walker (1889-1973). Jego też uważa się za główne-
go autora budynków wzniesionych przede wszystkim dla telefonii (Bell Company), które wyszły z pracowni
wspomnianej spółki. Walker był obok Raymonda Hooda i Ely Kahna zaliczany do „trzech małych Napoleo-
nów architektury". W 1957 r. otrzymał od The American Institute of Architects tytuł „architekta stulecia"30.
Wszyscy autorzy piszący na temat nowojorskiej art déco jako pierwszy budynek w tym stylu omawia-
ją Barclay-Vesey Téléphone Building powstały w latach 1923-1926, znany jako „dom miliona głosów"31.
Jest on usytuowany na dolnym Manhattanie, między Barclay, Vesey i West Street. Do czasu wybudowania
World Trade Center o wysokości 417 m, jego potężna, licząca 152 m wysokości bryła zdecydowanie góro-
wała nad tą częścią dzielnicy. Po ataku terrorystycznym we wrześniu 2001 г., w którym doznał znacznych
uszkodzeń, w pewnym sensie „odzyskał" dawną pozycję. Wybudowany jako pierwszy wieżowiec
podporządkowany ustawie z 1916 г., w swoim dość skomplikowanym układzie brył, szczególnie w ich gór-
nych partiach, przypomina wspomniany projekt konkursowy Eliela Saarinena na gmach Chicago Daily Tri-
bune z 1922 г., oraz, jak pisze Eric P. Nash „gorączkowe wizje Hugha Ferrisa budynków »podobnych do
górskich masywów«"32.
Budynek świadomie zaprojektowano jako ahistoryczny i podporządkowany funkcji. Olbrzymia kuba-
tura była przeznaczona dla sześciu tysięcy pracowników, ponadto znaczna jej część mieściła aparaturę. Ralph
Walker pisał, że wieżowiec został tak zaprojektowany, aby być współczesny jak telefony w naszych domach,
„nie grecki, nie gotycki ani w stylu Majów; patrzący nieco ku przeszłości, bardziej ku teraźniejszości i pró-
bujący zerknąć w przyszłość"33. Dzięki jego nowoczesności fotografia budynku znalazła się na okładce ame-
rykańskiego wydania „Vers une architecture" („Towards a New Architecture") Le Corbusiera. Z kolei bogata
25 Т. В с n t o n, Expressionism, The Open University Press, New York, NY 1975, s. 49-51.
26 Ibidem, s. 15, 49-51.
27Tołloczko, W kręgu modernistycznego dekoracjonizmu..., s. 22.
28 Robinson, Haag Bletter, op. cit., s. 58, 79 przyp. 70; A. D r e x 1 e r o w a, A.K. Olszewski, Polska i Polacy na
powszechnych wystawach światowych 1851-2000, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2005, s. 199-200.
29 A. A d 1 e r o v â, Ceské uzité umënî 1918-1938, Praha 1983, s. 253.
30 К i 1 h a m, op. cit., s. 81; D i am о n s t e i n, op. ch., s. 425.
31 D.M. Reynolds, Monuments and Masterpieces. Historiés and Views of Public Sculpture in New York City, Macmillan
Publishing Company New York, Collier Macmillan Publishers London 1988, s. 319.
32 E.P Nash, Manhattan skyscrapers, Princeton Architectural Press, 1999, s. 37.
33 D u p r c, op. cit., s. 34-35.