DOI article:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0178
172
JACEK ŻUKOWSKI
7. Tomasz Dolabella z warsztatem, Przyjęcie posłów szwedzkich
przez Władysława IV w obozie pod Kwidzynem, ok. 1640,
fragment z postacią króla, malowidło stropowe w Apartamencie Biskupim
pałacu biskupów krakowskich w Kielcach. Fot. K. Pękalski
(dawniej wiązanego zresztą niesłusznie z królewiczem Władysławem Wazą) na obrazie Ukamieniowanie
św. Szczepana (attentionem poscit). Nieco zbliżonego, acz uproszczonego, gestu introdukcji nie wahał się
użyć Herman Han w ukrytym autoportrecie na obrazie Wskrzeszenie Piotrowina z Koronowa28. Jak celnie
dowodzi Joanna Szczepińska-Tramer, dostrzegalne zwłaszcza u malarzy manierystycznych wprowadzanie
wyodrębnionych z akcji postaci prezentujących jej istotę było utrwaloną praktyką artystyczną. Figure du
bord (określenie Louisa Marina nota bene, uznającego owych komentatorów za zjawisko stricte teatralne),
zwana commentateur, metafigure (terminy Daniela Arasse'a i Charles'a Dempseya), to nikt inny, jak zale-
cana przez Albertiego postać wzywająca odbiorców do patrzenia, „nauczająca" zaprezentowaną historię,
odwracająca ich wzrok od pozornych sensów w kierunku ważkich treści29. Bez wątpienia zjawisko stano-
wiło upostaciowanie konkretnych figur retorycznych, takiej jak demonstratio, ostentatio, introductio itp.30
28 P. Oszczanowski, Obraz Bartłomieja Strobla Mł. ,, Ukamienowanie Św. Szczepana" - próba odczytania treści i funkcji
dzieła, [w:] Nobile claret opus. Studia z dziejów sztuki dedykowane Mieczysławowi Zlatowi, Wrocław 1998, s. 308-317; J. В u 1 w e r,
Chirologia and Chironomia, London 1644, s. 158-161, tabl. 4F (Indico) oraz 6N (Attentionemposcit), za: J. Ty 1 i с к i, Bartłomiej Strobel
malarz epoki wojny trzydziestoletniej, t. 1, Toruń 2000, s. 22, 52-58, 149, 284; Pasierb, Malarz gdański..., il. 34, 35; J. D z i u b к o w a,
Kamieniowanie św. Szczepana, [w:] Śląsk: perła w Koronie Czeskiej. Trzy okresy świetności w relacjach artystycznych Śląska i Czech,
Praga 2006, poz. II.3.18, s. 203-204. W przekonaniu P. Oszczanowskiego osoba charakteryzowana przez mentorski gest na pierwszym
planie to prawdopodobnie kanonik Stanisław Ostroróg, który „ostentacyjnie wyraża swoją niechęć wobec kalwinizmu". Co umknęło
uwadze badaczy, nie nosi on stroju polskiego, ani nawet mieszanego. Mamy tu do czynienia z zachodnim ubiorem „studenckim". Na
spodnią suknię w typie sutanny (loba, pretina lub limiste) model zarzucił płaszcz z odrzuconymi rękawami [ïv.juppe a manches pendan-
tes). Niezwiązanc ze strojem polskim są oczywiście także kreza, rapier (?) i płaski kapelusz z pióropuszem. Nota bene, interpretowanie
malowidła jako apoteozy łagodnej wersji kalwinizmu wydaje się chybione, zważywszy obecność katolickiej formuły ikonograficznej
Trójcy Świętej.
29 J. Szczepińska-Tramer, Jeszcze o obrazie Bartłomieja Strobla w Prado. Uwagi w związku z artykułem Jacka Tylickiego
i Ludwiga Meyera, „Biuletyn Historii Sztuki", 60, 1998, nr 3-4, s. 465^182, tu: 468-471.
30 H. В e n e s z, Daniel and King Cyrus in Front of Baal, „Bulletin du Musée National de Varsovie", XXXI, 1991, nr 3,
s. 59-75.
JACEK ŻUKOWSKI
7. Tomasz Dolabella z warsztatem, Przyjęcie posłów szwedzkich
przez Władysława IV w obozie pod Kwidzynem, ok. 1640,
fragment z postacią króla, malowidło stropowe w Apartamencie Biskupim
pałacu biskupów krakowskich w Kielcach. Fot. K. Pękalski
(dawniej wiązanego zresztą niesłusznie z królewiczem Władysławem Wazą) na obrazie Ukamieniowanie
św. Szczepana (attentionem poscit). Nieco zbliżonego, acz uproszczonego, gestu introdukcji nie wahał się
użyć Herman Han w ukrytym autoportrecie na obrazie Wskrzeszenie Piotrowina z Koronowa28. Jak celnie
dowodzi Joanna Szczepińska-Tramer, dostrzegalne zwłaszcza u malarzy manierystycznych wprowadzanie
wyodrębnionych z akcji postaci prezentujących jej istotę było utrwaloną praktyką artystyczną. Figure du
bord (określenie Louisa Marina nota bene, uznającego owych komentatorów za zjawisko stricte teatralne),
zwana commentateur, metafigure (terminy Daniela Arasse'a i Charles'a Dempseya), to nikt inny, jak zale-
cana przez Albertiego postać wzywająca odbiorców do patrzenia, „nauczająca" zaprezentowaną historię,
odwracająca ich wzrok od pozornych sensów w kierunku ważkich treści29. Bez wątpienia zjawisko stano-
wiło upostaciowanie konkretnych figur retorycznych, takiej jak demonstratio, ostentatio, introductio itp.30
28 P. Oszczanowski, Obraz Bartłomieja Strobla Mł. ,, Ukamienowanie Św. Szczepana" - próba odczytania treści i funkcji
dzieła, [w:] Nobile claret opus. Studia z dziejów sztuki dedykowane Mieczysławowi Zlatowi, Wrocław 1998, s. 308-317; J. В u 1 w e r,
Chirologia and Chironomia, London 1644, s. 158-161, tabl. 4F (Indico) oraz 6N (Attentionemposcit), za: J. Ty 1 i с к i, Bartłomiej Strobel
malarz epoki wojny trzydziestoletniej, t. 1, Toruń 2000, s. 22, 52-58, 149, 284; Pasierb, Malarz gdański..., il. 34, 35; J. D z i u b к o w a,
Kamieniowanie św. Szczepana, [w:] Śląsk: perła w Koronie Czeskiej. Trzy okresy świetności w relacjach artystycznych Śląska i Czech,
Praga 2006, poz. II.3.18, s. 203-204. W przekonaniu P. Oszczanowskiego osoba charakteryzowana przez mentorski gest na pierwszym
planie to prawdopodobnie kanonik Stanisław Ostroróg, który „ostentacyjnie wyraża swoją niechęć wobec kalwinizmu". Co umknęło
uwadze badaczy, nie nosi on stroju polskiego, ani nawet mieszanego. Mamy tu do czynienia z zachodnim ubiorem „studenckim". Na
spodnią suknię w typie sutanny (loba, pretina lub limiste) model zarzucił płaszcz z odrzuconymi rękawami [ïv.juppe a manches pendan-
tes). Niezwiązanc ze strojem polskim są oczywiście także kreza, rapier (?) i płaski kapelusz z pióropuszem. Nota bene, interpretowanie
malowidła jako apoteozy łagodnej wersji kalwinizmu wydaje się chybione, zważywszy obecność katolickiej formuły ikonograficznej
Trójcy Świętej.
29 J. Szczepińska-Tramer, Jeszcze o obrazie Bartłomieja Strobla w Prado. Uwagi w związku z artykułem Jacka Tylickiego
i Ludwiga Meyera, „Biuletyn Historii Sztuki", 60, 1998, nr 3-4, s. 465^182, tu: 468-471.
30 H. В e n e s z, Daniel and King Cyrus in Front of Baal, „Bulletin du Musée National de Varsovie", XXXI, 1991, nr 3,
s. 59-75.