DOI article:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0182
176
JACEK ŻUKOWSKI
11. Krzysztof A. Boguszewski, Niepokalane poczęcie,
fragment ilustr. 10 z domniemanym wizerunkiem
królewicza Władysława Wazy. Fot. A. Cieślawski
12. Nieokreślony malarz włoski (wenecki?),
Portret Władysława Zygmunta Wazy, olej, płótno,
ok. 1625, Biblioteka Kórnicka PAN, fragment.
Fot. A. Cieślawski
się klarowną i czytelną formułą o wyjątkowej żywotności, urzeczywistniającą średniowieczną dążność
do symbolicznego ujmowania świata, odzwierciedlającą statyczny porządek społeczny (swoisty emblemat
jedności, czytelny znak religijnej i politycznej homogeniczności), a jednocześnie ewokującą ceremoniał
ziemski i niebiański oraz konkretne praktyki liturgiczne, na przykład odnoszące się do polichóralności.
Sam cesarz Karol IV zamawiał malowidła sakralne ze swymi ukrytymi wizerunkami, podobnie jak
po latach cesarz Karol V43. Udział podobizny Karola IV w wyobrażeniu Hołdu Trzech Króli w Kaplicy
Męki Pańskiej zamku Karlśtejn nie był przypadkowy (analogiczne ujęcie prezentuje tzw. Dyptyk Mor-
gan). Adoracja Magów (por. wspomniany wawelski kryptoportret Władysława Jagiełły czy Zygmunta I
w Modlitewniku Gasztołda) stanowiła schemat ikonograficzny chętnie wykorzystywany przez suwerenów
dążących do wyrażenia dynastycznej dumy44. Do tej formuły przynależnej do feudalnej gestykulacji uciekano
się, gdy tworzono doczesne wizerunki Pomazańca Bożego; lojalność wobec duchowej władzy Chrystusa
legitymizowała władzę króla-mędrca, wspierając siłę rządów ziemskich45. Paralela pomiędzy monarchą
a osobami świętymi uświadamiała jedność ich przymiotów. Od czasu przekazania ich relikwii do katedry
kolońskiej Trzej Królowie stali się patronami władców, wyrazicielami zamiaru kontynuacji idei imperialnej
przez cesarzy niemieckich46. Potwierdzali boskość i najwyższą godność narodzonego Chrystusa, a przez
akceptację przyniesionych darów otrzymywali w zamian potwierdzenie swego władztwa47. Europejscy
monarchowie występowali niekiedy w scenach Adoracji jako „czwarty król". Już cesarz Otto IV został
sportretowany w tej roli na relikwiarzowej kasetce kolońskiej (ze szczątkami Trzech Królów odnalezio-
nymi jakoby przez św. Helenę)48. Na namalowanym przed 1464 r. Ołtarzu św. Kolumby Rogiera van der
Weydena rozpoznajemy w osobie trzeciego króla przyszłego Karola Śmiałego49. Ludwik XIII poszedł o
43 Wizerunek Karola IV widnieje m.in. w scenie cudownego objawienia św. Wacława, znajdującej się na klatce schodowej zamku
Karlśtejn, H. Wammetsberger, Indyviduum und Typ in der Portràts Kaiser Karls IV, „Wissenschaftliche Zeitschrift der Friedrich-
Schiller-Universitât Jena Gesellschafts und Sprachwissenschaftliche Reihe", 1967, 1(16), s. 79-93, tu: 24—29, za: Rosario, op. cit.,
s. 13, 50. Autorka przeciwstawia kryptoportrety „portretom realistycznym", ibidem, s. 19, 24 i п., il. 15, P о p e - H e n n e s s y, op. cit.,
s. 281.
44 King, op. cit., s. 5, 86, 123-126.
45 Wyjątkowo także świeccy fundatorzy uzurpowali sobie miejsce wśród Magów, jak na predelli ołtarza św. Anny Samotrzeć
namalowanego dla klasztoru Dominikanek krakowskich pod koniec XVI w. (Muzeum Narodowe w Krakowie), czy na jednej z płaskorzeźb
kaplicy Pana Jezusa kościoła Świętej Trójcy w Tarłowie. Jako trzeciego Króla widzimy polskiego szlachcica również na drzeworycie
zdobiącym książkę На рождество Христове, Льв1в 1616, L.Kwiatkowsk a-F r ej 1 i с h, Sztuka w służbie kontrreformacji, Lublin
1998, s. 84; J.P Zapasko, Mystectvo knyhy na Ukrajini v XVI-XVIII st., Lviv 1971, s. 94.
46 R. D e s h m a n, "Christus rex et magi reges": Kingship and Christology in Ottonian and Anglo-Saxon Art, „Friihmittelalter-
liche Studien", 10, 1976, s. 367^105, tu: s. 377-381; O. Puj mano va, Portraits of Kings Depicted as Magi in Bohemian Painting,
[w:] The Royal Image of Richard II and the Wilton Diptych, wyd. D. Gordon, London 1997, s. 247-267.
47 PJ. G e a r y, The Magi and Milan, [w:] idem, Living with the Dead in the Middle Ages, London 1991, s. 243-56.
48 M.M. Gauthier, Highways of the Faith: Relies and Reliquaries from Jérusalem to Compostela, London 1983, s. 64.
49 E. Pano fsky, Early Netherlandish Painting: Its Origins and Character, vol. 1, Cambridge 1953, s. 286.
JACEK ŻUKOWSKI
11. Krzysztof A. Boguszewski, Niepokalane poczęcie,
fragment ilustr. 10 z domniemanym wizerunkiem
królewicza Władysława Wazy. Fot. A. Cieślawski
12. Nieokreślony malarz włoski (wenecki?),
Portret Władysława Zygmunta Wazy, olej, płótno,
ok. 1625, Biblioteka Kórnicka PAN, fragment.
Fot. A. Cieślawski
się klarowną i czytelną formułą o wyjątkowej żywotności, urzeczywistniającą średniowieczną dążność
do symbolicznego ujmowania świata, odzwierciedlającą statyczny porządek społeczny (swoisty emblemat
jedności, czytelny znak religijnej i politycznej homogeniczności), a jednocześnie ewokującą ceremoniał
ziemski i niebiański oraz konkretne praktyki liturgiczne, na przykład odnoszące się do polichóralności.
Sam cesarz Karol IV zamawiał malowidła sakralne ze swymi ukrytymi wizerunkami, podobnie jak
po latach cesarz Karol V43. Udział podobizny Karola IV w wyobrażeniu Hołdu Trzech Króli w Kaplicy
Męki Pańskiej zamku Karlśtejn nie był przypadkowy (analogiczne ujęcie prezentuje tzw. Dyptyk Mor-
gan). Adoracja Magów (por. wspomniany wawelski kryptoportret Władysława Jagiełły czy Zygmunta I
w Modlitewniku Gasztołda) stanowiła schemat ikonograficzny chętnie wykorzystywany przez suwerenów
dążących do wyrażenia dynastycznej dumy44. Do tej formuły przynależnej do feudalnej gestykulacji uciekano
się, gdy tworzono doczesne wizerunki Pomazańca Bożego; lojalność wobec duchowej władzy Chrystusa
legitymizowała władzę króla-mędrca, wspierając siłę rządów ziemskich45. Paralela pomiędzy monarchą
a osobami świętymi uświadamiała jedność ich przymiotów. Od czasu przekazania ich relikwii do katedry
kolońskiej Trzej Królowie stali się patronami władców, wyrazicielami zamiaru kontynuacji idei imperialnej
przez cesarzy niemieckich46. Potwierdzali boskość i najwyższą godność narodzonego Chrystusa, a przez
akceptację przyniesionych darów otrzymywali w zamian potwierdzenie swego władztwa47. Europejscy
monarchowie występowali niekiedy w scenach Adoracji jako „czwarty król". Już cesarz Otto IV został
sportretowany w tej roli na relikwiarzowej kasetce kolońskiej (ze szczątkami Trzech Królów odnalezio-
nymi jakoby przez św. Helenę)48. Na namalowanym przed 1464 r. Ołtarzu św. Kolumby Rogiera van der
Weydena rozpoznajemy w osobie trzeciego króla przyszłego Karola Śmiałego49. Ludwik XIII poszedł o
43 Wizerunek Karola IV widnieje m.in. w scenie cudownego objawienia św. Wacława, znajdującej się na klatce schodowej zamku
Karlśtejn, H. Wammetsberger, Indyviduum und Typ in der Portràts Kaiser Karls IV, „Wissenschaftliche Zeitschrift der Friedrich-
Schiller-Universitât Jena Gesellschafts und Sprachwissenschaftliche Reihe", 1967, 1(16), s. 79-93, tu: 24—29, za: Rosario, op. cit.,
s. 13, 50. Autorka przeciwstawia kryptoportrety „portretom realistycznym", ibidem, s. 19, 24 i п., il. 15, P о p e - H e n n e s s y, op. cit.,
s. 281.
44 King, op. cit., s. 5, 86, 123-126.
45 Wyjątkowo także świeccy fundatorzy uzurpowali sobie miejsce wśród Magów, jak na predelli ołtarza św. Anny Samotrzeć
namalowanego dla klasztoru Dominikanek krakowskich pod koniec XVI w. (Muzeum Narodowe w Krakowie), czy na jednej z płaskorzeźb
kaplicy Pana Jezusa kościoła Świętej Trójcy w Tarłowie. Jako trzeciego Króla widzimy polskiego szlachcica również na drzeworycie
zdobiącym książkę На рождество Христове, Льв1в 1616, L.Kwiatkowsk a-F r ej 1 i с h, Sztuka w służbie kontrreformacji, Lublin
1998, s. 84; J.P Zapasko, Mystectvo knyhy na Ukrajini v XVI-XVIII st., Lviv 1971, s. 94.
46 R. D e s h m a n, "Christus rex et magi reges": Kingship and Christology in Ottonian and Anglo-Saxon Art, „Friihmittelalter-
liche Studien", 10, 1976, s. 367^105, tu: s. 377-381; O. Puj mano va, Portraits of Kings Depicted as Magi in Bohemian Painting,
[w:] The Royal Image of Richard II and the Wilton Diptych, wyd. D. Gordon, London 1997, s. 247-267.
47 PJ. G e a r y, The Magi and Milan, [w:] idem, Living with the Dead in the Middle Ages, London 1991, s. 243-56.
48 M.M. Gauthier, Highways of the Faith: Relies and Reliquaries from Jérusalem to Compostela, London 1983, s. 64.
49 E. Pano fsky, Early Netherlandish Painting: Its Origins and Character, vol. 1, Cambridge 1953, s. 286.