DOI article:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0185
KRYPTOPORTRETY POLSKICH WŁADCÓW W MALARSTWIE SAKRALNYM XVII I XVIII WIEKU
179
16. Autor nieokreślony, Ukrzyżowanie z fundatorem, dostojnikami i świętymi, tempera, deska, ok. 1639,
ołtarz główny w kościele parafialnym w Goręczynie, całość i fragment z portretem Władysława IV. Fot. autor
reformacyjni widzieli w dotychczasowym wyposażaniu świątyń wypadkową „bluźnierczych aspiracji ludzi,
którzy chcą uszczknąć dla siebie cząstkę Boskiej chwały"56. Chcąc „przemycić" ukryte wizerunki swych
królewskich protektorów, malarze luterańscy, kalwińscy, anglikańscy czy menoniccy przedkładali nad
historie święte tematy mitologiczne i historyczne57 (pewien wyjątek stanowi tu przykład Chrystiana IV
Duńskiego58). W ostateczności funkcję świętych-pośredników polecających adorantów Bogu przekazywali
na ręce na przykład organizatorów kościoła luterańskiego59. Wśród innych schematów „portretu-pretek-
stu" zinternalizowanych przez uczniów Lutra, wykorzystujących przebranie biblijne dla etycznej paraboli,
najpopularniejszy wydaje się Chrystus błogosławiący dzieci. W ramach owej formuły spotykamy portrety
zbiorowe, na których osoba Zbawiciela schodzi wręcz do trzeciorzędnej roli, ustępując miejsca zadowo-
lonym mieszczanom i ich rozradowanemu potomstwu, członkom nowego „ludu wybranego"60. Ważną
funkcję portretów zbiorowych, niepozbawionych polityczno-etycznych odwołań, pełniły także wyobrażenia
Ostatniej Wieczerzy (np. z ratusza wrocławskiego z 1537 г., z wizerunkami patrycjuszy w rolach apostołów)
czy nocne uczty, ze słynną, skrajnie steatralizowaną Ucztą u Heroda na czele (płótno Bartłomieja Strobla
w Prado)61. Na gruncie gdańskim szczególną rolę w tym względzie pełni obraz Bartłomieja Milwitza
Wjazd Chrystusa do Jerozolimy62. Niekiedy kryptoportrety włączano w scenę biblijną na zasadzie addy-
tywnej - jak to widzimy na obrazie Budowa świątyni Antona Moliera, przeznaczonym do Sali Podatkowej
56 Krasny, op. cit., s. 129. Zob. P.P. Rubensa Krajobraz ze Św. Jerzym i smokiem (59,5 x 78,5cm, Royal Collection, Windsor)
z „romantycznie ukrytym" (określenie O. Millara) portretem Karola I Stuarta i jego królewskiej małżonki, O. M i 11 a r, The Age of
Charles I. Painting in England 1620-1649, Londyn 1972, nr 84 oraz The Late King s Goods. Collections, Possessions and Patronage of
Charles I in the Light of the Commonwealth Sale Inventories, ed. A. M а с Gregor, London-Oxford 1989, s. 223, plansza 60.
57 Najlepszym przykładem takiej praktyki jest obraz Apollo i Diana Gerarda Honthorsta w zbiorach królewskich w Hampton
Court (357 x 640 cm), O. M i 11 a r, Charles I, Honthorst and Van Dyck, „Burlington Magazine", 611, XCVI, 1957, s. 36-52 oraz The
Late Kings Goods..., pl. 59; Ch. Lloyd, The Paintings in The Royal Collection. A Thematic Exploration, London 1999, s. 39^10,
fig. 10. Obok strony tytułowej Helikonu polskiego Apollina... pióra Jerzego Władysława Judyckiego (Warszawa 1646, Władysław IV jako
Mars) oraz jednej z ilustracji Mikołaja Kiszki Triumphale solium... (Wilno 1637, Władysław jako Atlas-Herkules) warto przypomnieć
portrety mitologiczny drugiego Wazy w serii rycin Filipa Pfeila, zdobiących Piotra Mieszkowskiego Commedia Spei... (Poznań 1641,
Władysław jako Ulisses).
58 Zob. Christian IV and Europe, ed. S. Heiberg, Copenhagen 1988, poz. 187 oraz 188.
59 J. Kochanowska, Wizerunki książąt pomorskich w ołtarzach 2. połowy XVI i początku XVII wieku z terenu Pomorza
Zachodniego, [w:] Portret. Funkcja - forma - symbol..., s. 365-375, tu: 369.
60 Zob. obraz Chrystus błogosławiący dzieci z rodziną Michiela Poppina (1620), pędzla Wernera van den Valckerta (deska,
200 x 156,5 cm, Muséum Catharijneconvent, Utrecht) oraz Chrystus błogosławiący dzieci z Piotrem Braems i jego rodziną (1667, olej,
płótno, 136 x 175,5 cm, Frans Hals Muséum w Haarlemie), [repr. w:] Jensen Adams, op. cit., il. 43, s. 162 oraz il. 49, s. 181.
61 J. Tylicki, L. Meyer, Sztuka i polityka Anno 1639. Obraz B. Strobla w Prado, „Porta Aurea", 2, 1993 [1996], s. 101-142.
O niebezpiecznych konsekwencjach zbyt lekkomyślnej „zabawy w podobieństwa" w kontekście obrazu madryckiego (uwaga ta w pełni
dotyczy także tematu niniejszej rozprawy) pisała Joanna Szczepińska-Tramer, El "Festin de Herodes ": notas sobre el cuadro de Bar-
holomàus Strobel, „Goya", 1991, nr 223-224, s. 2-15; e a d e m, Jeszcze o obrazie..., passim.
62 E. Bojaruniec, I. Jastrzembska-Olkowska, „Wjazd Chrystusa do Jerozolimy " Bartholomausa Milwitza. Opis obra-
zu oraz hipotezy badawcze, [w:] Gdańsk w epoce Barholomàusa Milwitza. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Histo-
ryczne Miasta Gdańska i Klasztor OO. Karmelitów w Gdańsku dnia 15 maja 2008 roku, red. E. К i z i k, Gdańsk 2010, s. 84-98.
179
16. Autor nieokreślony, Ukrzyżowanie z fundatorem, dostojnikami i świętymi, tempera, deska, ok. 1639,
ołtarz główny w kościele parafialnym w Goręczynie, całość i fragment z portretem Władysława IV. Fot. autor
reformacyjni widzieli w dotychczasowym wyposażaniu świątyń wypadkową „bluźnierczych aspiracji ludzi,
którzy chcą uszczknąć dla siebie cząstkę Boskiej chwały"56. Chcąc „przemycić" ukryte wizerunki swych
królewskich protektorów, malarze luterańscy, kalwińscy, anglikańscy czy menoniccy przedkładali nad
historie święte tematy mitologiczne i historyczne57 (pewien wyjątek stanowi tu przykład Chrystiana IV
Duńskiego58). W ostateczności funkcję świętych-pośredników polecających adorantów Bogu przekazywali
na ręce na przykład organizatorów kościoła luterańskiego59. Wśród innych schematów „portretu-pretek-
stu" zinternalizowanych przez uczniów Lutra, wykorzystujących przebranie biblijne dla etycznej paraboli,
najpopularniejszy wydaje się Chrystus błogosławiący dzieci. W ramach owej formuły spotykamy portrety
zbiorowe, na których osoba Zbawiciela schodzi wręcz do trzeciorzędnej roli, ustępując miejsca zadowo-
lonym mieszczanom i ich rozradowanemu potomstwu, członkom nowego „ludu wybranego"60. Ważną
funkcję portretów zbiorowych, niepozbawionych polityczno-etycznych odwołań, pełniły także wyobrażenia
Ostatniej Wieczerzy (np. z ratusza wrocławskiego z 1537 г., z wizerunkami patrycjuszy w rolach apostołów)
czy nocne uczty, ze słynną, skrajnie steatralizowaną Ucztą u Heroda na czele (płótno Bartłomieja Strobla
w Prado)61. Na gruncie gdańskim szczególną rolę w tym względzie pełni obraz Bartłomieja Milwitza
Wjazd Chrystusa do Jerozolimy62. Niekiedy kryptoportrety włączano w scenę biblijną na zasadzie addy-
tywnej - jak to widzimy na obrazie Budowa świątyni Antona Moliera, przeznaczonym do Sali Podatkowej
56 Krasny, op. cit., s. 129. Zob. P.P. Rubensa Krajobraz ze Św. Jerzym i smokiem (59,5 x 78,5cm, Royal Collection, Windsor)
z „romantycznie ukrytym" (określenie O. Millara) portretem Karola I Stuarta i jego królewskiej małżonki, O. M i 11 a r, The Age of
Charles I. Painting in England 1620-1649, Londyn 1972, nr 84 oraz The Late King s Goods. Collections, Possessions and Patronage of
Charles I in the Light of the Commonwealth Sale Inventories, ed. A. M а с Gregor, London-Oxford 1989, s. 223, plansza 60.
57 Najlepszym przykładem takiej praktyki jest obraz Apollo i Diana Gerarda Honthorsta w zbiorach królewskich w Hampton
Court (357 x 640 cm), O. M i 11 a r, Charles I, Honthorst and Van Dyck, „Burlington Magazine", 611, XCVI, 1957, s. 36-52 oraz The
Late Kings Goods..., pl. 59; Ch. Lloyd, The Paintings in The Royal Collection. A Thematic Exploration, London 1999, s. 39^10,
fig. 10. Obok strony tytułowej Helikonu polskiego Apollina... pióra Jerzego Władysława Judyckiego (Warszawa 1646, Władysław IV jako
Mars) oraz jednej z ilustracji Mikołaja Kiszki Triumphale solium... (Wilno 1637, Władysław jako Atlas-Herkules) warto przypomnieć
portrety mitologiczny drugiego Wazy w serii rycin Filipa Pfeila, zdobiących Piotra Mieszkowskiego Commedia Spei... (Poznań 1641,
Władysław jako Ulisses).
58 Zob. Christian IV and Europe, ed. S. Heiberg, Copenhagen 1988, poz. 187 oraz 188.
59 J. Kochanowska, Wizerunki książąt pomorskich w ołtarzach 2. połowy XVI i początku XVII wieku z terenu Pomorza
Zachodniego, [w:] Portret. Funkcja - forma - symbol..., s. 365-375, tu: 369.
60 Zob. obraz Chrystus błogosławiący dzieci z rodziną Michiela Poppina (1620), pędzla Wernera van den Valckerta (deska,
200 x 156,5 cm, Muséum Catharijneconvent, Utrecht) oraz Chrystus błogosławiący dzieci z Piotrem Braems i jego rodziną (1667, olej,
płótno, 136 x 175,5 cm, Frans Hals Muséum w Haarlemie), [repr. w:] Jensen Adams, op. cit., il. 43, s. 162 oraz il. 49, s. 181.
61 J. Tylicki, L. Meyer, Sztuka i polityka Anno 1639. Obraz B. Strobla w Prado, „Porta Aurea", 2, 1993 [1996], s. 101-142.
O niebezpiecznych konsekwencjach zbyt lekkomyślnej „zabawy w podobieństwa" w kontekście obrazu madryckiego (uwaga ta w pełni
dotyczy także tematu niniejszej rozprawy) pisała Joanna Szczepińska-Tramer, El "Festin de Herodes ": notas sobre el cuadro de Bar-
holomàus Strobel, „Goya", 1991, nr 223-224, s. 2-15; e a d e m, Jeszcze o obrazie..., passim.
62 E. Bojaruniec, I. Jastrzembska-Olkowska, „Wjazd Chrystusa do Jerozolimy " Bartholomausa Milwitza. Opis obra-
zu oraz hipotezy badawcze, [w:] Gdańsk w epoce Barholomàusa Milwitza. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Histo-
ryczne Miasta Gdańska i Klasztor OO. Karmelitów w Gdańsku dnia 15 maja 2008 roku, red. E. К i z i k, Gdańsk 2010, s. 84-98.