DOI Artikel:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0192
186
JACEK ŻUKOWSKI
jest nią wyobrażenie nadobłocznej strefy hierarchii niebieskiej"77. Także kryptoportrety króla i członków
dworu tworzą konglomerat bliższy tradycji bizantyńskiej niż malarstwa zachodniego. Pośredni typ nar-
racji reprezentuje scena procesji ze św. Anianem, obraz nieznanego autora powstały około 1630 r. (na
podstawie pierwowzoru sprzed 1620), w cyklu zapiecków stall w kościele Bożego Ciała w Krakowie78.
Kartusz głosi: „Na twe skinienie Anianie góra wznosi się do nieba i kula ziemska również ruszyłaby
z miejsca". Obraz poddał analizie uczeń Tomkiewicza, Mariusz Karpowicz: „Święty ten był biskupem
Aleksandrii i uczniem św. Marka, tymczasem malowidło nasze nie ma nic wspólnego ani z Egiptem, ani
z pierwszymi wiekami chrześcijaństwa. Cała scena dzieje się współcześnie, w Polsce doby Wazów, na
tle dobrze malarzowi znanego pejzażu środkowej Europy, w towarzystwie dworu królewskiego dziwnie
przypominającego otoczenie naszego Zygmunta III. [...] Sprawa tak malarza pochłaniała, że właściwa akcja
cud z aniołami unoszącymi górę - jest małym sztafażem na drugim planie, podczas gdy na pierwszym
drobiazgowo odtworzone zostało świetne, dworskie towarzystwo z królem i królową na czele"79. Dodajmy,
iż Konstancja Austriaczka oraz stojący za nią królewicz Władysław (we fryzowanej peruczce i z czerwonym
rubantem przecinającym pierś) prezentują się w odświętnych, żeby nie powiedzieć bankietowo-tanecznych
kostiumach. Taki oto opis monarchini daje Wanda Morawska: „w strojnej szacie w barwach brunatnych
i oliwkowych, ożywionej zielenią rękawa, ozdobionej złotymi łańcuchami i perłami. Na piersi zawieszenie
w kształcie dwugłowego orła, wokół szyi gofrowana kryza obszyta koronką. Kunsztowną fryzurę zdobi
złoty łańcuch z klejnotem nad czołem i mała korona z tyłu głowy"80.
Kaplica św. Jana Chrzciciela kościoła św. Jadwigi w Nieszawie mieści obraz stanowiący przykład
rozwinięcia wspomnianego schematu81. Nawiązując do tradycji Fransa Franckena Starszego82, Jakub Cha-
rzyński zobrazował ufundowany przez biskupa włocławskiego Jędrzeja Lipskiego Pokłon Trzech Króli
w towarzystwie rozbudowanego do około 30 osób orszaku postaci ubranych w orientalizujące stroje.
Figurze najstarszego króla (według tradycji Melchiora), przyklękającego przed Marią z Dzieciątkiem, rysów
użyczył Zygmunt III. Za Marią stoi ubrany w proste szaty św. Józef, cała zaś grupa figuralna otoczona
jest orszakiem zróżnicowanych fizjonomicznie, wiekowo i kostiumowo postaci, wśród których dominują
typy staropolskie (rozpoznajemy m.in. postać przypominającą Jerzego Ossolińskiego). Trzej Królowie,
wraz z pocztami ukazani w ciemnej, brunatnoczerwonej tonacji z jaśniejszymi elementami gwiazd oraz
złotych detali strojów, mimo egzotycznych kostiumów, wielbłądów oraz antycznych ruin zamykających
z obu stron kompozycję, wydają się nam wyjątkowo bliscy. Z kolei na obrazie z Tuczna83 król, ukazany
pomiędzy cesarzem a fundatorem Krzysztofem Wedlem, nie adoruje świętej osoby, nie składa jej wotów,
ale zwraca się do widza, wskazując na scenę Koronacji NMP. W przekonaniu Janusza S. Pasierba jest to
jednocześnie „jakby gest upomnienia. Katolicki monarcha upomina swych poddanych i zachęca do uczcze-
nia Matki Boskiej"84. Nie tyle „czwartym królem", ile aktorem sceny teatralnej jawi się charakteryzowany
przez zbliżony gest król Władysław na wspomnianym płótnie z Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu85.
T. Chrzanowski, ,,Neogotyk około roku 1600 " - próba interpretacji, [w:] Sztuka około roku 1600. Materiały Sesji Sto-
warzyszenia Historyków Sztuki, Lublin, listopad 1972, Warszawa 1974, s. 75-113, tu: 96-98.
78 Olej, płótno i deska, 178 x 87 cm, Tomkiewicz, Aktuałizm i aktualizacja..., cz. 2, s. 5—46, tu: 30; M. Walicki,
W. Tomkiewicz, A. Ryszkiewicz, Malarstwo polskie. Manieryzm, Barok, Warszawa 1971, s. 19, il. 67; W. Morawska,
Obrazy w stallach kościoła Bożego Ciała, [w:] Studia z dziejów kościoła Bożego Ciała w Krakowie, red. Z. Jakubowski, Kraków
1977, s. 61-110; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków, cz. 4: Kazimierz i Stradom, kościoły i klasztory, 1, red.
J. Rej duc h - S amko wa i J. Samek, Warszawa 1987, s. 61, fig. 308; karta Narodowego Instytutu Dziedzictwa [dalej cyt.: NID]
nr KRX 200002200, opr. J. Motyka.
79 К a r p o w i с z, op. cit., s. 283.
80 M o r a w s к a, op. cit., s. 94.
81 Pierwotnie przeznaczone dla katedry we Włocławku, od końca XIX w. płótno znajduje się w Nieszawie; karta NID nr WLX
114 000533, орг. I. Misiewicz; W. Sowa, W. Rozynkowski, Kościół św. Jadwigi w Nieszawie. Przewodnik, katalog zabyt-
ków, Nieszawa 1999, s. 21-22, fig. 47; К. С u к r o w s к a, Zwiastowanie NMP i Pokłon Trzech Króli z kościoła par. p.w. św. Jadwigi
w Nieszawie, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Józefa Poklewskiego na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2003.
82 Zbliżony obraz Pokłon Trzech Króli (zapewne także z kryptoportretami) znajduje się w ołtarzu głównym kościoła parafialnego
w Skoraszewicach koło Pępowa, olej, płótno, 242 x 226 cm, ok. 1640, karta NID, opr. Z. Krygierów a, M. Róziewicz.
83 T. W u j e w s к i, Ołtarze w Tucznie i w Marcinkowicach a sprawa autorstwa Hermana Rana, „Artium Quaestiones", 18, 2007,
s. 117-149. W ujęciu autora, „wprowadzenie postaci aktualnych niekoniecznie należy traktować jako dowód ich megalomanii, może
bardziej było to wyznanie, manifestacja wewnętrznego zaangażowania w przywróceniu tych religijnych wartości, które lutcranizm zagubił.
[...] W odniesieniu do cesarza i króla będzie to natomiast uznanie ich zasług we wspieraniu katolicyzmu", ibidem, s. 132-133.
84 Pasierb, Malarz gdański..., s. 250.
85 Prawdopodobnie obraz pierwotnie znajdował się w katedralnym ołtarzu pw. Trzech Króli (Rokossowskich), E. I w a n о у к о,
Bartłomiej Strobel, Poznań 1957, s. 87; J. Nowacki, Kościół katedralny w Poznaniu, Poznań 1959, s. 136, 556. Analogiczne ujęcie
JACEK ŻUKOWSKI
jest nią wyobrażenie nadobłocznej strefy hierarchii niebieskiej"77. Także kryptoportrety króla i członków
dworu tworzą konglomerat bliższy tradycji bizantyńskiej niż malarstwa zachodniego. Pośredni typ nar-
racji reprezentuje scena procesji ze św. Anianem, obraz nieznanego autora powstały około 1630 r. (na
podstawie pierwowzoru sprzed 1620), w cyklu zapiecków stall w kościele Bożego Ciała w Krakowie78.
Kartusz głosi: „Na twe skinienie Anianie góra wznosi się do nieba i kula ziemska również ruszyłaby
z miejsca". Obraz poddał analizie uczeń Tomkiewicza, Mariusz Karpowicz: „Święty ten był biskupem
Aleksandrii i uczniem św. Marka, tymczasem malowidło nasze nie ma nic wspólnego ani z Egiptem, ani
z pierwszymi wiekami chrześcijaństwa. Cała scena dzieje się współcześnie, w Polsce doby Wazów, na
tle dobrze malarzowi znanego pejzażu środkowej Europy, w towarzystwie dworu królewskiego dziwnie
przypominającego otoczenie naszego Zygmunta III. [...] Sprawa tak malarza pochłaniała, że właściwa akcja
cud z aniołami unoszącymi górę - jest małym sztafażem na drugim planie, podczas gdy na pierwszym
drobiazgowo odtworzone zostało świetne, dworskie towarzystwo z królem i królową na czele"79. Dodajmy,
iż Konstancja Austriaczka oraz stojący za nią królewicz Władysław (we fryzowanej peruczce i z czerwonym
rubantem przecinającym pierś) prezentują się w odświętnych, żeby nie powiedzieć bankietowo-tanecznych
kostiumach. Taki oto opis monarchini daje Wanda Morawska: „w strojnej szacie w barwach brunatnych
i oliwkowych, ożywionej zielenią rękawa, ozdobionej złotymi łańcuchami i perłami. Na piersi zawieszenie
w kształcie dwugłowego orła, wokół szyi gofrowana kryza obszyta koronką. Kunsztowną fryzurę zdobi
złoty łańcuch z klejnotem nad czołem i mała korona z tyłu głowy"80.
Kaplica św. Jana Chrzciciela kościoła św. Jadwigi w Nieszawie mieści obraz stanowiący przykład
rozwinięcia wspomnianego schematu81. Nawiązując do tradycji Fransa Franckena Starszego82, Jakub Cha-
rzyński zobrazował ufundowany przez biskupa włocławskiego Jędrzeja Lipskiego Pokłon Trzech Króli
w towarzystwie rozbudowanego do około 30 osób orszaku postaci ubranych w orientalizujące stroje.
Figurze najstarszego króla (według tradycji Melchiora), przyklękającego przed Marią z Dzieciątkiem, rysów
użyczył Zygmunt III. Za Marią stoi ubrany w proste szaty św. Józef, cała zaś grupa figuralna otoczona
jest orszakiem zróżnicowanych fizjonomicznie, wiekowo i kostiumowo postaci, wśród których dominują
typy staropolskie (rozpoznajemy m.in. postać przypominającą Jerzego Ossolińskiego). Trzej Królowie,
wraz z pocztami ukazani w ciemnej, brunatnoczerwonej tonacji z jaśniejszymi elementami gwiazd oraz
złotych detali strojów, mimo egzotycznych kostiumów, wielbłądów oraz antycznych ruin zamykających
z obu stron kompozycję, wydają się nam wyjątkowo bliscy. Z kolei na obrazie z Tuczna83 król, ukazany
pomiędzy cesarzem a fundatorem Krzysztofem Wedlem, nie adoruje świętej osoby, nie składa jej wotów,
ale zwraca się do widza, wskazując na scenę Koronacji NMP. W przekonaniu Janusza S. Pasierba jest to
jednocześnie „jakby gest upomnienia. Katolicki monarcha upomina swych poddanych i zachęca do uczcze-
nia Matki Boskiej"84. Nie tyle „czwartym królem", ile aktorem sceny teatralnej jawi się charakteryzowany
przez zbliżony gest król Władysław na wspomnianym płótnie z Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu85.
T. Chrzanowski, ,,Neogotyk około roku 1600 " - próba interpretacji, [w:] Sztuka około roku 1600. Materiały Sesji Sto-
warzyszenia Historyków Sztuki, Lublin, listopad 1972, Warszawa 1974, s. 75-113, tu: 96-98.
78 Olej, płótno i deska, 178 x 87 cm, Tomkiewicz, Aktuałizm i aktualizacja..., cz. 2, s. 5—46, tu: 30; M. Walicki,
W. Tomkiewicz, A. Ryszkiewicz, Malarstwo polskie. Manieryzm, Barok, Warszawa 1971, s. 19, il. 67; W. Morawska,
Obrazy w stallach kościoła Bożego Ciała, [w:] Studia z dziejów kościoła Bożego Ciała w Krakowie, red. Z. Jakubowski, Kraków
1977, s. 61-110; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków, cz. 4: Kazimierz i Stradom, kościoły i klasztory, 1, red.
J. Rej duc h - S amko wa i J. Samek, Warszawa 1987, s. 61, fig. 308; karta Narodowego Instytutu Dziedzictwa [dalej cyt.: NID]
nr KRX 200002200, opr. J. Motyka.
79 К a r p o w i с z, op. cit., s. 283.
80 M o r a w s к a, op. cit., s. 94.
81 Pierwotnie przeznaczone dla katedry we Włocławku, od końca XIX w. płótno znajduje się w Nieszawie; karta NID nr WLX
114 000533, орг. I. Misiewicz; W. Sowa, W. Rozynkowski, Kościół św. Jadwigi w Nieszawie. Przewodnik, katalog zabyt-
ków, Nieszawa 1999, s. 21-22, fig. 47; К. С u к r o w s к a, Zwiastowanie NMP i Pokłon Trzech Króli z kościoła par. p.w. św. Jadwigi
w Nieszawie, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Józefa Poklewskiego na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2003.
82 Zbliżony obraz Pokłon Trzech Króli (zapewne także z kryptoportretami) znajduje się w ołtarzu głównym kościoła parafialnego
w Skoraszewicach koło Pępowa, olej, płótno, 242 x 226 cm, ok. 1640, karta NID, opr. Z. Krygierów a, M. Róziewicz.
83 T. W u j e w s к i, Ołtarze w Tucznie i w Marcinkowicach a sprawa autorstwa Hermana Rana, „Artium Quaestiones", 18, 2007,
s. 117-149. W ujęciu autora, „wprowadzenie postaci aktualnych niekoniecznie należy traktować jako dowód ich megalomanii, może
bardziej było to wyznanie, manifestacja wewnętrznego zaangażowania w przywróceniu tych religijnych wartości, które lutcranizm zagubił.
[...] W odniesieniu do cesarza i króla będzie to natomiast uznanie ich zasług we wspieraniu katolicyzmu", ibidem, s. 132-133.
84 Pasierb, Malarz gdański..., s. 250.
85 Prawdopodobnie obraz pierwotnie znajdował się w katedralnym ołtarzu pw. Trzech Króli (Rokossowskich), E. I w a n о у к о,
Bartłomiej Strobel, Poznań 1957, s. 87; J. Nowacki, Kościół katedralny w Poznaniu, Poznań 1959, s. 136, 556. Analogiczne ujęcie