DOI Artikel:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0195
KRYPTOPORTRETY POLSKICH WŁADCÓW W MALARSTWIE SAKRALNYM XVII I XVIII WIEKU
189
25. Adoracja Marii z Dzieciątkiem, olej, płótno, druga połowa XVII w.,
kościół filialny św. Stanisława w Starochęcinach. Fot. K. Pęczalski
(wizerunek poddany dość naiwnej idealizacji) i wieloma polskimi dostojnikami (Albrycht St. Radziwiłł,
Lew Sapieha i inni), na obrazie Koronacja NMP w Buczku Wielkim". Szczególnego typu portret w asy-
stencji widzimy z kolei na słynnym obrazie Hermana Hana z Pelplina. Umieszczenie tu dostojników, ze
względu na ich niedawną konwersję na katolicyzm, miało zapewne stanowić exemplum dla różnowierczej
szlachty pomorskiej. Postać w gronostajowej pelerynie i z ozdobnym łańcuchem na piersi, wyróżniają-
ca się zdecydowanie od reprezentantów sojuszu papiesko-cesarsko-królewskiego, trzyma oburącz mitrę
książęcą. Gest ów ewokuje wyrzeczenie się ziemskich godności, symbolizując równocześnie uzyskanie
przez Władysława w Stolicy Apostolskiej wieczystego przywileju używania mitry przez cysterskich opa-
tów, ale może też być interpretowany w kontekście władysławowskiej dewizy vel sic enitar („Choćby
tak osiągnę cel", w wersji królewiczowskiej, princeps) i honor virtutis praemium („Godność nagrodą
za cnotę", w wersji królewskiej, rex)100. Nota bene, domalowaną po ukończeniu całości owej „summy
ideologii potrydenckiego Kościoła" (stanowiącej jednocześnie deklarację polityczną obozu królewskiego)
figurę królewicza Władysława zobrazowano w konwencji przedstawieniowej św. Kazimierza Jagiellończy-
ka101. Analogicznie postąpił po latach Daniel Schultz, malując portrait historié, przeznaczony do Gabinetu
Marmurowego na Zamku Królewskim w Warszawie, z Janem Kazimierzem „przebranym" za głównego
patrona dynastii102.
Hanowski gest modlitewny dłoni rozwartych na wysokości piersi, tzw. orans, dostrzegamy na domnie-
manym wizerunku królewicza Władysława z obrazu Niepokalana w otoczeniu chórów anielskich Krzysztofa
Aleksandra Boguszewskiego (il. 10 i 11). Jak zauważa Janusz S. Pasierb, gest ten wyraża „i skupienie
99 Szkoła H. Hana, Koronacja NMP, olej, deska, 79 x 103 cm, kościół parafialny pw. św. Trójcy w Buczku Wielkim w powiecie
złotowskim, ołtarz boczny (dawniej w głównym), M. Paździor, Nieznany obraz „Koronacja N.M.P." z XVII w. - dzieło pracowni
Hermana Hana, „Biuletyn Historii Sztuki", 30, 1968, nr 4, s. 463—4-79, tu: 478.
100 J.S. Pasierb, Problemy ideowe i formalne pomorskich i wielkopolskich przedstawień „Koronacji Madonny" w XVII wieku,
„Studia Theologica Varsoviensia", 1963, nr 1, s. 115-239, tu: 146; Z. Kruszelnicki, Histoiyzm i kult przeszłości w sztuce pomorskiej
XVI-XVIII wieku, Warszawa 1984, s. 117, il. 66; AJ. Baranowski, Koronacje wizerunków maryjnych w czasach baroku. Zjawisko
kulturowe i artystyczne, Warszawa 2003, s. 87-89.
101 Okazuje się zatem, iż łącznik „albo" (albo święty albo Waza) w tym wypadku nie ma zastosowania, J.S. Pasierb, Pelplin
i jego zabytki, Warszawa 1994, s. 71.
102 Pasierb, Problemy ideowe..., s. 139; B. Steinborn, Malarz Daniel Schutlz. Gdańszczanin w służbie królów polskich,
Warszawa 2004, poz. 4, s. 100.
189
25. Adoracja Marii z Dzieciątkiem, olej, płótno, druga połowa XVII w.,
kościół filialny św. Stanisława w Starochęcinach. Fot. K. Pęczalski
(wizerunek poddany dość naiwnej idealizacji) i wieloma polskimi dostojnikami (Albrycht St. Radziwiłł,
Lew Sapieha i inni), na obrazie Koronacja NMP w Buczku Wielkim". Szczególnego typu portret w asy-
stencji widzimy z kolei na słynnym obrazie Hermana Hana z Pelplina. Umieszczenie tu dostojników, ze
względu na ich niedawną konwersję na katolicyzm, miało zapewne stanowić exemplum dla różnowierczej
szlachty pomorskiej. Postać w gronostajowej pelerynie i z ozdobnym łańcuchem na piersi, wyróżniają-
ca się zdecydowanie od reprezentantów sojuszu papiesko-cesarsko-królewskiego, trzyma oburącz mitrę
książęcą. Gest ów ewokuje wyrzeczenie się ziemskich godności, symbolizując równocześnie uzyskanie
przez Władysława w Stolicy Apostolskiej wieczystego przywileju używania mitry przez cysterskich opa-
tów, ale może też być interpretowany w kontekście władysławowskiej dewizy vel sic enitar („Choćby
tak osiągnę cel", w wersji królewiczowskiej, princeps) i honor virtutis praemium („Godność nagrodą
za cnotę", w wersji królewskiej, rex)100. Nota bene, domalowaną po ukończeniu całości owej „summy
ideologii potrydenckiego Kościoła" (stanowiącej jednocześnie deklarację polityczną obozu królewskiego)
figurę królewicza Władysława zobrazowano w konwencji przedstawieniowej św. Kazimierza Jagiellończy-
ka101. Analogicznie postąpił po latach Daniel Schultz, malując portrait historié, przeznaczony do Gabinetu
Marmurowego na Zamku Królewskim w Warszawie, z Janem Kazimierzem „przebranym" za głównego
patrona dynastii102.
Hanowski gest modlitewny dłoni rozwartych na wysokości piersi, tzw. orans, dostrzegamy na domnie-
manym wizerunku królewicza Władysława z obrazu Niepokalana w otoczeniu chórów anielskich Krzysztofa
Aleksandra Boguszewskiego (il. 10 i 11). Jak zauważa Janusz S. Pasierb, gest ten wyraża „i skupienie
99 Szkoła H. Hana, Koronacja NMP, olej, deska, 79 x 103 cm, kościół parafialny pw. św. Trójcy w Buczku Wielkim w powiecie
złotowskim, ołtarz boczny (dawniej w głównym), M. Paździor, Nieznany obraz „Koronacja N.M.P." z XVII w. - dzieło pracowni
Hermana Hana, „Biuletyn Historii Sztuki", 30, 1968, nr 4, s. 463—4-79, tu: 478.
100 J.S. Pasierb, Problemy ideowe i formalne pomorskich i wielkopolskich przedstawień „Koronacji Madonny" w XVII wieku,
„Studia Theologica Varsoviensia", 1963, nr 1, s. 115-239, tu: 146; Z. Kruszelnicki, Histoiyzm i kult przeszłości w sztuce pomorskiej
XVI-XVIII wieku, Warszawa 1984, s. 117, il. 66; AJ. Baranowski, Koronacje wizerunków maryjnych w czasach baroku. Zjawisko
kulturowe i artystyczne, Warszawa 2003, s. 87-89.
101 Okazuje się zatem, iż łącznik „albo" (albo święty albo Waza) w tym wypadku nie ma zastosowania, J.S. Pasierb, Pelplin
i jego zabytki, Warszawa 1994, s. 71.
102 Pasierb, Problemy ideowe..., s. 139; B. Steinborn, Malarz Daniel Schutlz. Gdańszczanin w służbie królów polskich,
Warszawa 2004, poz. 4, s. 100.