DOI Artikel:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0201
KRYPTOPORTRETY POLSKICH WŁADCÓW W MALARSTWIE SAKRALNYM XVII I XVIII WIEKU
195
Atrybutami identyfikującymi dostojnego adoranta są korona Wazów oraz berło umieszczone u jego stóp.
Zastanawia skrótowo ujęta twarz, ozdobiona pełną brodą, nietypową dla drugiego Wazy, zbliżoną wyłącznie
do jednego „zdjęcia" ikonograficznego (niezachowany pierwowzór P.C. Soutmana, znany z ryciny Voster-
manna z 1634 r. oraz słabej transpozycji malarskiej z Lwowskiego Muzeum Historycznego). Z kolei na
obrazie z Inowrocławia Matka Boska Różańcowa, stanowiącym przykład „ludowego" malarstwa wczesno-
barokowego, autor wyraźnie podkreślił związek między Kościołem walczącym (reprezentowanym przez
klęczących przedstawicieli stanu duchownego i świeckiego, do których zwraca się Dzieciątko ofiarujące
różaniec) a Kościołem cierpiącym, wyobrażonym jako wyłaniające się z ognia dusze obdarowywane przez
Marię sznurem paciorków. Charakterystycznemu zamazaniu granic między doczesnością a zaświatami,
podkreśleniu duchowego związku między żywymi a zmarłymi członkami bractwa, nie stoi na przeszko-
dzie sumaryczny sposób traktowania adorantów, wśród których rozpoznajemy króla o zbarbaryzowanych
rysach, swobodnie nawiązujących jedynie do fizjonomii najstarszego syna Zygmunta III (il. 23)136. Zbli-
żony co do charakteru pseudoportret Jana Kazimierza identyfikujemy nadto w Dźwiersznie Wielkim koło
Łobżenicy (il. 24)137.
W prowincjonalnym malarstwie kościelnym spotykamy wreszcie przedstawienia figuralne - najczęś-
ciej wzorowane na materiałach graficznych - niepoddane indywidualizacji, swoiste upostaciowania idei
władztwa królewskiego138. Ujęcia mniej lub bardziej stypizowane, swobodnie nawiązujące do królew-
skiej ikonografii, spotykamy w Chełmnie139, Iłży140, Gójsku w powiecie sierpeckim141 oraz w Trąbkach
Wielkich w powiecie gdańskim142. Jeszcze bardziej symboliczne potraktowanie postaci króla-adoranta
(nierzadko częściowo nieczytelnego ze względu na zły stan zachowania dzieł) rozpoznajemy na obrazach
136 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 11: Województwo bydgoskie, z. 8: Powiat inowrocławski, орг. T. Chrzanowski,
M. Kornecki, Warszawa 1974, s. 11, il. 128; Moisan, Szafraniec, Matyja Orędowniczka..., s. 83, il. 111; К. Moisan-
-Jabłońska, Obraz czyśćca w sztuce polskiego baroku. Studium ikonograficzno-ikonologiczne, Warszawa 1995, s. 134, il. 118.
137 Obraz pochodzi z rozebranego w końcu XVIII w. bocznego ołtarza św. Anioła Stróża ufundowanego w 1664 roku przez Zyg-
munta Działyńskiego i Katarzynę Franciszkę z Witosławskich Działyńską, A. M i e t z , J. Pakulski, K. Rybacki, Parafia i kościół
św. Mikołaja w Dźwiersznie Wielkim. Dzieje, wiara, trwanie, Toruń 1999, s. 128, il. 19;Moisan-Jablońska, Obrazowanie walki...,
s. 153, 164, il. 130. Pokrewny okazuje się obraz z Łobżenicy, o tej samej tematyce, z pseudoportretem Zygmunta III, Katalog Zabytków
Sztuki w Polsce, t. 11 : Województwo bydgoskie, z. 20: Wyrzysk, Nakło i okolice, орг. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa
1980, s. XIII, 20, il. 60.
138 Z takim rozwiązaniem mamy do czynienia w oliwskiej Koronacji NMP Hana, Adoracji Trójcy Świętej przez przedstawicieli
wszystkich stanów z Moszczenicy Niżnej koło Nowego Sącza, predelli ołtarza bocznego w Mikołajewicach koło Lutomierska w Sieradzkiem
(il. 20B, Karta NID орг. I. Popławska, E. Andrzejewska; adoranci zidentyfikowani nietrafnie jako Zygmunt III i Władysław
IV), w Stołpanowie koło Szamotuł, czy w pochodzącej z lat 1638-1646 krośnieńskiej Adoracji Najświętszego Sakramentu (bezpośredniego
przeniesienia na płótno wzorca graficznego, il. 20C). Wśród orantów przedstawionych na ostatnim obrazie niesłusznie zidentyfikowano
króla Władysława IV, choć istotnie fundator, Wojciech Portius, kazał się uwiecznić na skraju płótna. Analogiczne ujęcia „szablonów"
królewskich odnajdujemy na obrazie Matki Boskiej Różańcowej w Dąbrówce Kościelnej, w Jankowicach Rybnickich (kościół pw. Bożego
Ciała), nieco wcześniejszym wizerunku z miejscowości Kucharki niedaleko Gołuchowa, Adoracji imienia Jezus z kościoła pw. św. Jana
w Żukowie, feretronie Matki Boskiej Różańcowej ze Starej Wsi w powiecie bielskim (kościół pw. Podwyższenia Krzyża Św.), wizerunku
różańcowym ze Staszowa oraz na dziesiątkach (jeżeli nie setkach) wizerunków typu Pokrov (Łosie koło Nowego Sącza, Owczary koło
Gorlic, Ryboły, Mochnaczka Niżna koło Nowego Sącza, liczne przedstawienia w województwie podkarpackim). Podobne rozwiązania
można dostrzec w takich miejscowościach, jak Pułtusk (ołtarz boczny Matki Boskiej Różańcowej w kolegiacie, 1. połowa XVIII w.),
Trutowo (1738), Jasionówka, Brusy, Staszów, Wrocanka (Krośnieńskie), Świecie nad Wisłą, Janów Lubelski, Toruń (Adoracja Boga
Ojca przez władzę duchowną i świecką, kościół św. Janów, zach. część nawy pn., ściana płd., karta NID nr TOX 100003229), Chełmno
(ołtarz św. Rocha w kościele NMP), czy Golub (kościół św. Katarzyny), Karta NID nr KSX000002941, opr. J. Jurczak; Karta NID
nr NSX 000 002 343 (woj. małopolskie), opr. F. К o r n e с к a; F. S t о 1 o t, Monstrancja z kościoła parafialnego w Krośnie, „Biuletyn
Historii Sztuki", 36, 1974, 3, s. 227-232; Gębarowicz, ,, Mater Misericordiae"s. 41, il. 27; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce,
t. 5: Województwo poznańskie, z. 19: Powiat pleszewski, opr. A. Kodurowa, Warszawa 1959, s. 16.
139 Św. Roch, kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Chełmnie, ołtarz boczny pw. św. Rocha, koniec XVII w., olej, płótno,
karta NID nr TOX 100000227, opr. S. Szczerbiński;J. Jagła, Wieczna prośba i dziękczynienie. O symbolicznych relacjach między
„sacrum" i „profanum" w przedstawieniach wotywnych z obszaru Polski Centralnej, Warszawa 2009, s. 312, il. CIV.
140 Matka Boska Różańcowa ze św. Anielą z Corbora i św. Alanusem de Rupe, olej, płótno, 129 x 88 cm, 1. połowa XVII w.,
stara plebania w Iłży, karta NID nr RAX310000973, opr. J. Bathowski.
141 Obraz Matki Boskiej w płaszczu opiekuńczym, olej, płótno, 150 x 100 cm, ołtarz boczny w kościele w Gójsku, 2. połowa
XVII w., karta NID nr PLX 000000661, opr. W. G a 1 i с к i.
142 Adoracja Imienia Jezus, olej, płótno naklejone na deskę, 85 x 67 cm, XVIII w., kościół parafialny w Trąbkach Wielkich, karta
NID nr GDX 000004615, opr. L. Krzyżanowski, M. Zdzitowiecka.
195
Atrybutami identyfikującymi dostojnego adoranta są korona Wazów oraz berło umieszczone u jego stóp.
Zastanawia skrótowo ujęta twarz, ozdobiona pełną brodą, nietypową dla drugiego Wazy, zbliżoną wyłącznie
do jednego „zdjęcia" ikonograficznego (niezachowany pierwowzór P.C. Soutmana, znany z ryciny Voster-
manna z 1634 r. oraz słabej transpozycji malarskiej z Lwowskiego Muzeum Historycznego). Z kolei na
obrazie z Inowrocławia Matka Boska Różańcowa, stanowiącym przykład „ludowego" malarstwa wczesno-
barokowego, autor wyraźnie podkreślił związek między Kościołem walczącym (reprezentowanym przez
klęczących przedstawicieli stanu duchownego i świeckiego, do których zwraca się Dzieciątko ofiarujące
różaniec) a Kościołem cierpiącym, wyobrażonym jako wyłaniające się z ognia dusze obdarowywane przez
Marię sznurem paciorków. Charakterystycznemu zamazaniu granic między doczesnością a zaświatami,
podkreśleniu duchowego związku między żywymi a zmarłymi członkami bractwa, nie stoi na przeszko-
dzie sumaryczny sposób traktowania adorantów, wśród których rozpoznajemy króla o zbarbaryzowanych
rysach, swobodnie nawiązujących jedynie do fizjonomii najstarszego syna Zygmunta III (il. 23)136. Zbli-
żony co do charakteru pseudoportret Jana Kazimierza identyfikujemy nadto w Dźwiersznie Wielkim koło
Łobżenicy (il. 24)137.
W prowincjonalnym malarstwie kościelnym spotykamy wreszcie przedstawienia figuralne - najczęś-
ciej wzorowane na materiałach graficznych - niepoddane indywidualizacji, swoiste upostaciowania idei
władztwa królewskiego138. Ujęcia mniej lub bardziej stypizowane, swobodnie nawiązujące do królew-
skiej ikonografii, spotykamy w Chełmnie139, Iłży140, Gójsku w powiecie sierpeckim141 oraz w Trąbkach
Wielkich w powiecie gdańskim142. Jeszcze bardziej symboliczne potraktowanie postaci króla-adoranta
(nierzadko częściowo nieczytelnego ze względu na zły stan zachowania dzieł) rozpoznajemy na obrazach
136 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 11: Województwo bydgoskie, z. 8: Powiat inowrocławski, орг. T. Chrzanowski,
M. Kornecki, Warszawa 1974, s. 11, il. 128; Moisan, Szafraniec, Matyja Orędowniczka..., s. 83, il. 111; К. Moisan-
-Jabłońska, Obraz czyśćca w sztuce polskiego baroku. Studium ikonograficzno-ikonologiczne, Warszawa 1995, s. 134, il. 118.
137 Obraz pochodzi z rozebranego w końcu XVIII w. bocznego ołtarza św. Anioła Stróża ufundowanego w 1664 roku przez Zyg-
munta Działyńskiego i Katarzynę Franciszkę z Witosławskich Działyńską, A. M i e t z , J. Pakulski, K. Rybacki, Parafia i kościół
św. Mikołaja w Dźwiersznie Wielkim. Dzieje, wiara, trwanie, Toruń 1999, s. 128, il. 19;Moisan-Jablońska, Obrazowanie walki...,
s. 153, 164, il. 130. Pokrewny okazuje się obraz z Łobżenicy, o tej samej tematyce, z pseudoportretem Zygmunta III, Katalog Zabytków
Sztuki w Polsce, t. 11 : Województwo bydgoskie, z. 20: Wyrzysk, Nakło i okolice, орг. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa
1980, s. XIII, 20, il. 60.
138 Z takim rozwiązaniem mamy do czynienia w oliwskiej Koronacji NMP Hana, Adoracji Trójcy Świętej przez przedstawicieli
wszystkich stanów z Moszczenicy Niżnej koło Nowego Sącza, predelli ołtarza bocznego w Mikołajewicach koło Lutomierska w Sieradzkiem
(il. 20B, Karta NID орг. I. Popławska, E. Andrzejewska; adoranci zidentyfikowani nietrafnie jako Zygmunt III i Władysław
IV), w Stołpanowie koło Szamotuł, czy w pochodzącej z lat 1638-1646 krośnieńskiej Adoracji Najświętszego Sakramentu (bezpośredniego
przeniesienia na płótno wzorca graficznego, il. 20C). Wśród orantów przedstawionych na ostatnim obrazie niesłusznie zidentyfikowano
króla Władysława IV, choć istotnie fundator, Wojciech Portius, kazał się uwiecznić na skraju płótna. Analogiczne ujęcia „szablonów"
królewskich odnajdujemy na obrazie Matki Boskiej Różańcowej w Dąbrówce Kościelnej, w Jankowicach Rybnickich (kościół pw. Bożego
Ciała), nieco wcześniejszym wizerunku z miejscowości Kucharki niedaleko Gołuchowa, Adoracji imienia Jezus z kościoła pw. św. Jana
w Żukowie, feretronie Matki Boskiej Różańcowej ze Starej Wsi w powiecie bielskim (kościół pw. Podwyższenia Krzyża Św.), wizerunku
różańcowym ze Staszowa oraz na dziesiątkach (jeżeli nie setkach) wizerunków typu Pokrov (Łosie koło Nowego Sącza, Owczary koło
Gorlic, Ryboły, Mochnaczka Niżna koło Nowego Sącza, liczne przedstawienia w województwie podkarpackim). Podobne rozwiązania
można dostrzec w takich miejscowościach, jak Pułtusk (ołtarz boczny Matki Boskiej Różańcowej w kolegiacie, 1. połowa XVIII w.),
Trutowo (1738), Jasionówka, Brusy, Staszów, Wrocanka (Krośnieńskie), Świecie nad Wisłą, Janów Lubelski, Toruń (Adoracja Boga
Ojca przez władzę duchowną i świecką, kościół św. Janów, zach. część nawy pn., ściana płd., karta NID nr TOX 100003229), Chełmno
(ołtarz św. Rocha w kościele NMP), czy Golub (kościół św. Katarzyny), Karta NID nr KSX000002941, opr. J. Jurczak; Karta NID
nr NSX 000 002 343 (woj. małopolskie), opr. F. К o r n e с к a; F. S t о 1 o t, Monstrancja z kościoła parafialnego w Krośnie, „Biuletyn
Historii Sztuki", 36, 1974, 3, s. 227-232; Gębarowicz, ,, Mater Misericordiae"s. 41, il. 27; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce,
t. 5: Województwo poznańskie, z. 19: Powiat pleszewski, opr. A. Kodurowa, Warszawa 1959, s. 16.
139 Św. Roch, kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Chełmnie, ołtarz boczny pw. św. Rocha, koniec XVII w., olej, płótno,
karta NID nr TOX 100000227, opr. S. Szczerbiński;J. Jagła, Wieczna prośba i dziękczynienie. O symbolicznych relacjach między
„sacrum" i „profanum" w przedstawieniach wotywnych z obszaru Polski Centralnej, Warszawa 2009, s. 312, il. CIV.
140 Matka Boska Różańcowa ze św. Anielą z Corbora i św. Alanusem de Rupe, olej, płótno, 129 x 88 cm, 1. połowa XVII w.,
stara plebania w Iłży, karta NID nr RAX310000973, opr. J. Bathowski.
141 Obraz Matki Boskiej w płaszczu opiekuńczym, olej, płótno, 150 x 100 cm, ołtarz boczny w kościele w Gójsku, 2. połowa
XVII w., karta NID nr PLX 000000661, opr. W. G a 1 i с к i.
142 Adoracja Imienia Jezus, olej, płótno naklejone na deskę, 85 x 67 cm, XVIII w., kościół parafialny w Trąbkach Wielkich, karta
NID nr GDX 000004615, opr. L. Krzyżanowski, M. Zdzitowiecka.