DOI Artikel:
Dobrowolski, Witold: Program ikonograficzny Sali Jadalnej Białego Domu w Łazienkach Królewskich w Warszawie: Wenus, Izyda, masoneria
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0221
PROGRAM IKONOGRAFICZNY SALI JADALNEJ BIAŁEGO DOMU W ŁAZIENKACH KRÓLEWSKICH.
215
Furtwangler, w ślad za sugestiami poprzedników, połączył go ze słynnym obrazem Apellesa z Kos38,
przedstawiającym Afrodytę wychodzącą z wody i strzepującą z włosów morską pianę. Obraz przeznaczony
dla Asklepiaionu z Kos został następnie nabyty przez Augusta do świątyni Boskiego Juliusza w Rzymie,
a jego renoma zwiększyła z pewnością w czasach cesarstwa popularność rzeźby39. Jej oryginał przypisywano
różnym peloponeskim artystom: Kleonowi z Sykionu, Eufranorowi i Sostratosowi, jednemu z następców
Praksytelesa, czynnemu w Aleksandrii, wreszcie Polycharmosowi z Rodos40.
Wśród rzymskich kopii bogini podtrzymującej rękami pasma rozpuszczonych włosów uczeni wcześnie
wyróżnili dwa podstawowe warianty: posągu bogini nagiej i bogini wpółubranej41. Jedynie w odniesie-
niu do rzeźb przedstawiających boginię nago nazwa Anadyomene wydaje się uzasadniona. W przypadku
wariantu wpółnagiego, późniejszego, mielibyśmy raczej do czynienia z motywem rodzajowym, to jest
z Kyprydą zajętą własną toaletą42. Zabytek łazienkowski należy do wariantu wpółubranego i nazwanie go
Anadyomene nie jest w pełni uzasadnione, choć zwyczajowo badacze43 tak ją określają, powołując się na
opinię Kazimierza Michałowskiego44 z roku 1955, który napisał wówczas, iż rzeźba ta jest kopią rzymską
z II w. dzieła hellenistycznego, zainspirowanego słynną Wenus Anadyomene Praksytelesa z 2. połowy
IV w. przed Chr.
ZWIĄZKI PIERWOWZORU POSĄGU WENUS Z EGIPTEM I IZYDĄ
Interesując się rzeźbiarskim motywem Anadyomene, Adolf Furtwangler45 zwrócił uwagę na często
występujący w Egipcie wariant brązowej statuetki nagiej bogini z koroną atef na głowie, która jedną
ręką podtrzymuje pasmo włosów, a w drugiej trzyma lustro. Statuetki te, zdaniem niemieckiego badacza,
dowodzą ścisłych więzi łączących w Egipcie Afrodytę z Izydą, a ich popularność nad Nilem pozwala
łączyć ikonograficzny prototyp „Anadyomene" wpółubranej ze środowiskiem aleksandryjskim. Podobnie
Georges Perrot46 i Carl Watzinger47, uwzględniając popularność typu w drobnej plastyce egipskiej oraz -
właściwą rzeźbom Praksytelesa delikatność modelunku i malarskość motywu, które mogą zresztą wynikać
z zależności od pierwowzoru malarskiego, połączyli oryginał rzeźbiarski z jednym z synów Praksytelesa
lub jego naśladowcą, działającym w środowisku aleksandryjskim około połowy III w. przed Chr.
Iconographicum Mythologiae Classicae, Artemis Verlag, v. 2, Zurich-Mtinchen 1984, s. 76-77, nr 667-687; M. D с n t i, Afrodite Pudica
semipanneggiata. Questioni di iconografia, „Archeologia Classica", 27, 1985 (1988), s. 138-153; S. Schróder, Katalog der antiken
Skulpturen des Museo del Prado in Madrid, Bd. 2, Idealplastik, Mainz am Rhein 2004, s. 169-173.
38 F u r t w à n g 1 e r, op. cit., s. 180-182; S. R e i n а с h, Statuette en marbe d'Aphrodite, „Revue Archéologique", l, 1903,
s. 388-391; Gąssowska, op. cit., s. 64.
39 P 1 i n i u s, Historia naturalis, XXXV, 92; Cicero, De natura deorum, I 27,75; idem, Orator 2,5; idem, Epistulae ad
Atticum, II 21,4; P 1 i n i u s, op. cit., XXXV, 86-87,9. Artysta mial poznać piękno bogini dzięki jej objawieniu: Anthologia palatina XVI,
179. Jednak inne źródła mówią o wpływie na artystę urody Pankaspe, kochanki Aleksandra Wielkiego: P 1 i n i u s, op. cit., XXXV, 87;
A e 1 i a n u s, V hist. XII, 34; Źródła antyczne omówiła Gąssowska, op. cit., s. 26-34.
40 Wyczerpujące omówienie wszystkich tych propozycji zamieściła Gąssowska, op. cit., s. 61-89; jednakże aktualnie domi-
nujący jest pogląd łączący dzieło z jednym z synów lub następców Praksytelesa, czynnych w Aleksandrii: S. Rein ach, Statuette
d'Aphrodite découverte dans la Basse Egypte, „Revue Archéologique", 3, 1904, s, 374, 381; E. M i с h о n, Nouvelles statuettes d'Aph-
rodite provenant d'Egypte, „Monuments Piot", 21, 1913, s. 163-171; E.A. Gardner, The Aphrodite from Cyrene, „Journal Hellenie
Studies", 40, 1920, s. 203-206; L. С u r t i u s, Die Aphrodite von Cyrene, „Antike", 1, 1925, s. 50; Gąssowska, op. cit., s. 70-71;
Brinkerhoff, op. cit., s. 60-61, 149.
41 В e r n o u 11 i, op. cit., s. 284-313; R i e m a n n, op. cit., loc. cit.; D e 1 i v o r i a s, op. cit., loc. cit.
42 D e 1 i v o r i a s, op. cit., s. 59-77, nr 423^155.
43 Bernatowicz, Niepodobne do rzeczywistości..., s. 93, 193.
44 К. Michałowski, Sztuka starożytna, Warszawa 1955, s. 55; Gąssowska, op. cit., s. 66, przyp. 25 cytuje wcześniej-
szych autorów łączących statuetki Afrodyty z gestem Anadyomene lub Diadumene, pochodzących z Egiptu, z rzeźbiarzami ze szkoły
Praksytelesa. Por. wpółnagi posąg Afrodyty Pudica z Madrytu o draperii analogicznej do rzeźby warszawskiej noszącej fałszywą sygna-
turę Praxitelis opus (Schróder, op. cit., loc. cit.). Natomiast О. В r e n d e 1, Weiblicher Torso in Oslo, „Antike", 6, 1939, s. 41-64
i C. Watzinger, Malerei und Plastik. Expédition Ernst von Sigelin. Ausgrabungen in Alexandria, Bd. 11,1, 1 В, Leizig 1927, s. 90-92,
podkreślają rolę wpływów Lizypa w okresie wczesnohellenistycznym.
45 F u r t w a n g 1 e r, op. cit., loc. cit.
46 G. Perrot, Une statuette de la Cyrénaique et l'Aphrodite Anadyomène d'Apelle, „Monuments Piot", 13, 1906, s. 117 i n.
pl. 10.
47 W a t z i n g e r, op. cit., loc. cit.
215
Furtwangler, w ślad za sugestiami poprzedników, połączył go ze słynnym obrazem Apellesa z Kos38,
przedstawiającym Afrodytę wychodzącą z wody i strzepującą z włosów morską pianę. Obraz przeznaczony
dla Asklepiaionu z Kos został następnie nabyty przez Augusta do świątyni Boskiego Juliusza w Rzymie,
a jego renoma zwiększyła z pewnością w czasach cesarstwa popularność rzeźby39. Jej oryginał przypisywano
różnym peloponeskim artystom: Kleonowi z Sykionu, Eufranorowi i Sostratosowi, jednemu z następców
Praksytelesa, czynnemu w Aleksandrii, wreszcie Polycharmosowi z Rodos40.
Wśród rzymskich kopii bogini podtrzymującej rękami pasma rozpuszczonych włosów uczeni wcześnie
wyróżnili dwa podstawowe warianty: posągu bogini nagiej i bogini wpółubranej41. Jedynie w odniesie-
niu do rzeźb przedstawiających boginię nago nazwa Anadyomene wydaje się uzasadniona. W przypadku
wariantu wpółnagiego, późniejszego, mielibyśmy raczej do czynienia z motywem rodzajowym, to jest
z Kyprydą zajętą własną toaletą42. Zabytek łazienkowski należy do wariantu wpółubranego i nazwanie go
Anadyomene nie jest w pełni uzasadnione, choć zwyczajowo badacze43 tak ją określają, powołując się na
opinię Kazimierza Michałowskiego44 z roku 1955, który napisał wówczas, iż rzeźba ta jest kopią rzymską
z II w. dzieła hellenistycznego, zainspirowanego słynną Wenus Anadyomene Praksytelesa z 2. połowy
IV w. przed Chr.
ZWIĄZKI PIERWOWZORU POSĄGU WENUS Z EGIPTEM I IZYDĄ
Interesując się rzeźbiarskim motywem Anadyomene, Adolf Furtwangler45 zwrócił uwagę na często
występujący w Egipcie wariant brązowej statuetki nagiej bogini z koroną atef na głowie, która jedną
ręką podtrzymuje pasmo włosów, a w drugiej trzyma lustro. Statuetki te, zdaniem niemieckiego badacza,
dowodzą ścisłych więzi łączących w Egipcie Afrodytę z Izydą, a ich popularność nad Nilem pozwala
łączyć ikonograficzny prototyp „Anadyomene" wpółubranej ze środowiskiem aleksandryjskim. Podobnie
Georges Perrot46 i Carl Watzinger47, uwzględniając popularność typu w drobnej plastyce egipskiej oraz -
właściwą rzeźbom Praksytelesa delikatność modelunku i malarskość motywu, które mogą zresztą wynikać
z zależności od pierwowzoru malarskiego, połączyli oryginał rzeźbiarski z jednym z synów Praksytelesa
lub jego naśladowcą, działającym w środowisku aleksandryjskim około połowy III w. przed Chr.
Iconographicum Mythologiae Classicae, Artemis Verlag, v. 2, Zurich-Mtinchen 1984, s. 76-77, nr 667-687; M. D с n t i, Afrodite Pudica
semipanneggiata. Questioni di iconografia, „Archeologia Classica", 27, 1985 (1988), s. 138-153; S. Schróder, Katalog der antiken
Skulpturen des Museo del Prado in Madrid, Bd. 2, Idealplastik, Mainz am Rhein 2004, s. 169-173.
38 F u r t w à n g 1 e r, op. cit., s. 180-182; S. R e i n а с h, Statuette en marbe d'Aphrodite, „Revue Archéologique", l, 1903,
s. 388-391; Gąssowska, op. cit., s. 64.
39 P 1 i n i u s, Historia naturalis, XXXV, 92; Cicero, De natura deorum, I 27,75; idem, Orator 2,5; idem, Epistulae ad
Atticum, II 21,4; P 1 i n i u s, op. cit., XXXV, 86-87,9. Artysta mial poznać piękno bogini dzięki jej objawieniu: Anthologia palatina XVI,
179. Jednak inne źródła mówią o wpływie na artystę urody Pankaspe, kochanki Aleksandra Wielkiego: P 1 i n i u s, op. cit., XXXV, 87;
A e 1 i a n u s, V hist. XII, 34; Źródła antyczne omówiła Gąssowska, op. cit., s. 26-34.
40 Wyczerpujące omówienie wszystkich tych propozycji zamieściła Gąssowska, op. cit., s. 61-89; jednakże aktualnie domi-
nujący jest pogląd łączący dzieło z jednym z synów lub następców Praksytelesa, czynnych w Aleksandrii: S. Rein ach, Statuette
d'Aphrodite découverte dans la Basse Egypte, „Revue Archéologique", 3, 1904, s, 374, 381; E. M i с h о n, Nouvelles statuettes d'Aph-
rodite provenant d'Egypte, „Monuments Piot", 21, 1913, s. 163-171; E.A. Gardner, The Aphrodite from Cyrene, „Journal Hellenie
Studies", 40, 1920, s. 203-206; L. С u r t i u s, Die Aphrodite von Cyrene, „Antike", 1, 1925, s. 50; Gąssowska, op. cit., s. 70-71;
Brinkerhoff, op. cit., s. 60-61, 149.
41 В e r n o u 11 i, op. cit., s. 284-313; R i e m a n n, op. cit., loc. cit.; D e 1 i v o r i a s, op. cit., loc. cit.
42 D e 1 i v o r i a s, op. cit., s. 59-77, nr 423^155.
43 Bernatowicz, Niepodobne do rzeczywistości..., s. 93, 193.
44 К. Michałowski, Sztuka starożytna, Warszawa 1955, s. 55; Gąssowska, op. cit., s. 66, przyp. 25 cytuje wcześniej-
szych autorów łączących statuetki Afrodyty z gestem Anadyomene lub Diadumene, pochodzących z Egiptu, z rzeźbiarzami ze szkoły
Praksytelesa. Por. wpółnagi posąg Afrodyty Pudica z Madrytu o draperii analogicznej do rzeźby warszawskiej noszącej fałszywą sygna-
turę Praxitelis opus (Schróder, op. cit., loc. cit.). Natomiast О. В r e n d e 1, Weiblicher Torso in Oslo, „Antike", 6, 1939, s. 41-64
i C. Watzinger, Malerei und Plastik. Expédition Ernst von Sigelin. Ausgrabungen in Alexandria, Bd. 11,1, 1 В, Leizig 1927, s. 90-92,
podkreślają rolę wpływów Lizypa w okresie wczesnohellenistycznym.
45 F u r t w a n g 1 e r, op. cit., loc. cit.
46 G. Perrot, Une statuette de la Cyrénaique et l'Aphrodite Anadyomène d'Apelle, „Monuments Piot", 13, 1906, s. 117 i n.
pl. 10.
47 W a t z i n g e r, op. cit., loc. cit.