DOI article:
Narębski, Lech: Fortyfikacje pruskie na ziemiach polskich w przededniu I wojny światowej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39127#0201
FORTYFIKACJE PRUSKIE NA ZIEMIACH POLSKICH W PRZEDEDNIU I WOJNY ŚWIATOWEJ
199
4. Toruń, rdzeń twierdzy, widok od północy, fotografia lotnicza przed 1920. Wg H.-R. Neumann (bearb.),
Erhalt und Nutzung histońscher Grossfestungen. Internationale Fachtagung vom 8-11 Juni 2005, Abb. 4, s. 84
scem styku życia publicznego i sfery militarnej były bramy w wałach miejskich, i to one głównie repre-
zentowały wobec społeczeństwa państwowego inwestora i jego militarną potęgę. Unikatowym przykładem
jest miejska fasada toruńskiej Bramy Chełmińskiej14, wzniesionej w latach 1824-1825 (na osi dzisiejszej
ulicy Uniwersyteckiej). Otrzymała formy późnego gotyku angielskiego, lecz z odwzorowaniem dekoracji
maswerkowej ze średniowiecznej Bramy Żeglarskiej. Można przypuszczać, że w dobie początków histo-
ryzmu świadomie wykorzystano tu lokalny gotycki wzorzec celem legitymizacji ciągłości budownictwa
obronnego twierdzy Toruń, od Krzyżaków do Królestwa Prus15. Przebudowana w 1886 r. na dwuprze-
jazdową, utrzymała dekoracje elewacji. Funkcjonowała do lat I wojny światowej, przetrwała do akcji
rozbiórkowej fortyfikacji ok. 1922 r. (il. 5, 6).
Chociaż w twierdzach Rzeszy wzniesiono w ciągu dekady 1874-1885 ok. 70 fortów „biehlerowskich”,
nie ma wśród nich dwóch identycznych. Kolejne realizacje były dostosowywane do terenu i zadań taktycz-
nych wynikających z położenia. Projekty kolejnych, seryjnie projektowanych i realizowanych fortów nie
mają już cech autorskich, bazują na sukcesywnie doskonalonych i rozwijanych normatywnych wytycznych
co do układu przestrzennego i funkcjonalnego, planu poszczególnych składowych elementów budowla-
nych (kaponier, remiz wałowych, prochowni, wartowni etc.), jak też elementów wyposażenia - mostów,
bram i krat16. Były kreślone na miejscu17 na podstawie projektów wzorcowych tworzonych w Komitecie
Inżynierskim, opracowane z myślą o poszczególnych twierdzach, podpisywane przez urzędowo odpo-
wiedzialnych oficerów inżynierii i artylerii danej twierdzy oraz przedstawiciela odpowiedniej Inspekcji
Twierdz, drobiazgowo weryfikowane i korygowane w Departamencie Wojny w Berlinie.
Ścisła standaryzacja ogólnych form fortów i ich najdrobniejszych składowych elementów funkcjonal-
no-użytkowych pozostawiała jednak pewną swobodę w kształtowaniu oprawy bram wjazdowych i detalu
architektonicznego fasad. Eksponowane od strony wewnętrznej (tylnej/szyjowej) fasady bloków kosza-
14 Omówienie budowy bram fortecznych Torunia - zob. Stankiewicz, op. cit., cz. 2, s. 57-65.
15 Dwa rysunki elewacji Bramy Chełmińskiej ze stycznia 1824 (strona miejska) i czerwca 1825 (strona polna) zachowały się
w zbiorach berlińskiego Tajnego Archiwum Państwowego Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego (Geheimes Staatsarchiv PreuBischer
Kulturbesitz), zespół: XI. HA, Festungsplane des Kriegsministeriums), sygn. G 70369, F 70811. Omówienie i reprodukcje — zob.
Atlas Twierdzy Toruń, z. 6, J. P o k r z y w n i c k i, Bramy Twierdzy Toruń, Toruń 2013, s. 9-10, 18, ryc. 5 i 6 oraz 7.
16 R. Wagner, Sammlung technischer Bestimmungen fur Fortifikations-, Artillerie- und Garnison-Bauten, Berlin 1881.
17 W twierdzach niemieckich instytucjami odpowiedzialnymi za proces projektowania i realizacji obiektów obronnych były urzędy
forteczne powoływane dla danej twierdzy (Fortifikation X), będące odpowiednikami współczesnych biur projektowo-inwestorskich.
199
4. Toruń, rdzeń twierdzy, widok od północy, fotografia lotnicza przed 1920. Wg H.-R. Neumann (bearb.),
Erhalt und Nutzung histońscher Grossfestungen. Internationale Fachtagung vom 8-11 Juni 2005, Abb. 4, s. 84
scem styku życia publicznego i sfery militarnej były bramy w wałach miejskich, i to one głównie repre-
zentowały wobec społeczeństwa państwowego inwestora i jego militarną potęgę. Unikatowym przykładem
jest miejska fasada toruńskiej Bramy Chełmińskiej14, wzniesionej w latach 1824-1825 (na osi dzisiejszej
ulicy Uniwersyteckiej). Otrzymała formy późnego gotyku angielskiego, lecz z odwzorowaniem dekoracji
maswerkowej ze średniowiecznej Bramy Żeglarskiej. Można przypuszczać, że w dobie początków histo-
ryzmu świadomie wykorzystano tu lokalny gotycki wzorzec celem legitymizacji ciągłości budownictwa
obronnego twierdzy Toruń, od Krzyżaków do Królestwa Prus15. Przebudowana w 1886 r. na dwuprze-
jazdową, utrzymała dekoracje elewacji. Funkcjonowała do lat I wojny światowej, przetrwała do akcji
rozbiórkowej fortyfikacji ok. 1922 r. (il. 5, 6).
Chociaż w twierdzach Rzeszy wzniesiono w ciągu dekady 1874-1885 ok. 70 fortów „biehlerowskich”,
nie ma wśród nich dwóch identycznych. Kolejne realizacje były dostosowywane do terenu i zadań taktycz-
nych wynikających z położenia. Projekty kolejnych, seryjnie projektowanych i realizowanych fortów nie
mają już cech autorskich, bazują na sukcesywnie doskonalonych i rozwijanych normatywnych wytycznych
co do układu przestrzennego i funkcjonalnego, planu poszczególnych składowych elementów budowla-
nych (kaponier, remiz wałowych, prochowni, wartowni etc.), jak też elementów wyposażenia - mostów,
bram i krat16. Były kreślone na miejscu17 na podstawie projektów wzorcowych tworzonych w Komitecie
Inżynierskim, opracowane z myślą o poszczególnych twierdzach, podpisywane przez urzędowo odpo-
wiedzialnych oficerów inżynierii i artylerii danej twierdzy oraz przedstawiciela odpowiedniej Inspekcji
Twierdz, drobiazgowo weryfikowane i korygowane w Departamencie Wojny w Berlinie.
Ścisła standaryzacja ogólnych form fortów i ich najdrobniejszych składowych elementów funkcjonal-
no-użytkowych pozostawiała jednak pewną swobodę w kształtowaniu oprawy bram wjazdowych i detalu
architektonicznego fasad. Eksponowane od strony wewnętrznej (tylnej/szyjowej) fasady bloków kosza-
14 Omówienie budowy bram fortecznych Torunia - zob. Stankiewicz, op. cit., cz. 2, s. 57-65.
15 Dwa rysunki elewacji Bramy Chełmińskiej ze stycznia 1824 (strona miejska) i czerwca 1825 (strona polna) zachowały się
w zbiorach berlińskiego Tajnego Archiwum Państwowego Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego (Geheimes Staatsarchiv PreuBischer
Kulturbesitz), zespół: XI. HA, Festungsplane des Kriegsministeriums), sygn. G 70369, F 70811. Omówienie i reprodukcje — zob.
Atlas Twierdzy Toruń, z. 6, J. P o k r z y w n i c k i, Bramy Twierdzy Toruń, Toruń 2013, s. 9-10, 18, ryc. 5 i 6 oraz 7.
16 R. Wagner, Sammlung technischer Bestimmungen fur Fortifikations-, Artillerie- und Garnison-Bauten, Berlin 1881.
17 W twierdzach niemieckich instytucjami odpowiedzialnymi za proces projektowania i realizacji obiektów obronnych były urzędy
forteczne powoływane dla danej twierdzy (Fortifikation X), będące odpowiednikami współczesnych biur projektowo-inwestorskich.