DOI article:
Narębski, Lech: Fortyfikacje pruskie na ziemiach polskich w przededniu I wojny światowej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39127#0200
198
LECH NARĘBSK1
3. Toruń, Fort I, rysunek projektu wykonawczego fasady, 1890. Wg Atlas Twierdzy Toruń, z. 4, ryc. 17
Planowana w 1913 r. rozbudowa twierdzy Grudziądz - budowa nowego wielkiego pierścienia pan-
cernych fortów o średnicy 26 km nie doszła do skutku (prace przerwano na etapie wykupu gruntów
i budowy sieci komunikacyjnej).
Już w czasie działań wojennych, od września 1914 r., wokół Giżycka i Jezior Mazurskich powstał
rozległy zespół umocnień złożony z punktów oporu piechoty, zwany Giżycką Pozycją Polową.
ZAGADNIENIA ARTYSTYCZNE
Obraz fortyfikacji w ciągu 2. połowy XIX w. i do 1914 r. podlegał daleko idącym zmianom. Podobnie
jak w Europie, na wschodnich obszarach Królestwa Prus i Cesarstwa Niemieckiego zerwano z wielowieko-
wą tradycją zwartych, monumentalnych zespołów obronnych ciasno otaczających miasta geometrycznymi
formami rozległych ziemnych obwałowań. Od przełomu 3. i 4. ćwierci XIX w. usamodzielnia się znany
wcześniej fort i przejmuje rolę węzłowego dzieła obronnego. Bazuje na tradycji bastionu - lecz wyod-
rębnionego, usamodzielnionego i wysuniętego na przedpole (detachement), choć nadal utrzymywane są
wewnętrzne, ciągłe obwody obronne centrów twierdz (Stadt Enceinte). Forty 4. ćwierci XIX w. początkowo
okupują lokalne wyniesienia i dzięki zwysoczeniu wałów ponad otaczający teren są nadal dominantami
rejonów podmiejskich. Z czasem, u progu XX w. „znikają” w krajobrazie, wtapiają się w teren i ukry-
wają przed obserwatorem z zewnątrz, ich elementy funkcjonalne (budowle) są rozpraszane, spłaszczane,
zagłębiane i miniaturyzowane (punkty oporu piechoty, forty grupowe), obszary zaś zajęte przez fortyfika-
cje rozrastają się, a przestrzeń pasa fortecznego wypełniają mniejsze obiekty - dzieła pośrednie, baterie,
schrony. System wiąże komunikacja - kilometry fortecznych dróg rokadowych, wzrasta rola maskowania
wielkoobszarowymi kompozycjami quasi-naturalnej zieleni (il. 4).
Mimo że zasadniczym materiałem fortyfikacji była ziemia, wyposażające je budowle murowane -
niejednokrotnie o monumentalnych formach (jak poznańskiego „Ringu” i Cytadeli, toruńskiego Fortu
Jakuba13) w miejscach eksponowanych od strony publicznej - otrzymywały reprezentacyjne fasady. Miej-
13 Projekt fasady redity Fortu Jakuba nosi opiniującą adnotację Schinkla: „Alle ubrige Adler wurde ich fortlassen u. die
Krugsteine einfacher machen wie bei C auf der Klappe angedeutet ist” — zob. Atlas Twierdzy Toruń, z. 3, J. P o k r z y w n i c k i,
Fort Jakuba. Jacobs Fort, Toruń 2007, s. 6. ryc. 5, 5a.
LECH NARĘBSK1
3. Toruń, Fort I, rysunek projektu wykonawczego fasady, 1890. Wg Atlas Twierdzy Toruń, z. 4, ryc. 17
Planowana w 1913 r. rozbudowa twierdzy Grudziądz - budowa nowego wielkiego pierścienia pan-
cernych fortów o średnicy 26 km nie doszła do skutku (prace przerwano na etapie wykupu gruntów
i budowy sieci komunikacyjnej).
Już w czasie działań wojennych, od września 1914 r., wokół Giżycka i Jezior Mazurskich powstał
rozległy zespół umocnień złożony z punktów oporu piechoty, zwany Giżycką Pozycją Polową.
ZAGADNIENIA ARTYSTYCZNE
Obraz fortyfikacji w ciągu 2. połowy XIX w. i do 1914 r. podlegał daleko idącym zmianom. Podobnie
jak w Europie, na wschodnich obszarach Królestwa Prus i Cesarstwa Niemieckiego zerwano z wielowieko-
wą tradycją zwartych, monumentalnych zespołów obronnych ciasno otaczających miasta geometrycznymi
formami rozległych ziemnych obwałowań. Od przełomu 3. i 4. ćwierci XIX w. usamodzielnia się znany
wcześniej fort i przejmuje rolę węzłowego dzieła obronnego. Bazuje na tradycji bastionu - lecz wyod-
rębnionego, usamodzielnionego i wysuniętego na przedpole (detachement), choć nadal utrzymywane są
wewnętrzne, ciągłe obwody obronne centrów twierdz (Stadt Enceinte). Forty 4. ćwierci XIX w. początkowo
okupują lokalne wyniesienia i dzięki zwysoczeniu wałów ponad otaczający teren są nadal dominantami
rejonów podmiejskich. Z czasem, u progu XX w. „znikają” w krajobrazie, wtapiają się w teren i ukry-
wają przed obserwatorem z zewnątrz, ich elementy funkcjonalne (budowle) są rozpraszane, spłaszczane,
zagłębiane i miniaturyzowane (punkty oporu piechoty, forty grupowe), obszary zaś zajęte przez fortyfika-
cje rozrastają się, a przestrzeń pasa fortecznego wypełniają mniejsze obiekty - dzieła pośrednie, baterie,
schrony. System wiąże komunikacja - kilometry fortecznych dróg rokadowych, wzrasta rola maskowania
wielkoobszarowymi kompozycjami quasi-naturalnej zieleni (il. 4).
Mimo że zasadniczym materiałem fortyfikacji była ziemia, wyposażające je budowle murowane -
niejednokrotnie o monumentalnych formach (jak poznańskiego „Ringu” i Cytadeli, toruńskiego Fortu
Jakuba13) w miejscach eksponowanych od strony publicznej - otrzymywały reprezentacyjne fasady. Miej-
13 Projekt fasady redity Fortu Jakuba nosi opiniującą adnotację Schinkla: „Alle ubrige Adler wurde ich fortlassen u. die
Krugsteine einfacher machen wie bei C auf der Klappe angedeutet ist” — zob. Atlas Twierdzy Toruń, z. 3, J. P o k r z y w n i c k i,
Fort Jakuba. Jacobs Fort, Toruń 2007, s. 6. ryc. 5, 5a.