Rocznik Historii Sztuki (40.2015)

200

LECH NARĘBSKI


5. Toruń, projekt Bramy Chełmińskiej, 1824.
Wg Atlas Twierdzy Toruń, z. 6, ryc. 5

6. Toruń, Brama Chełmińska, stan po przebudowie przejazdu,
ok. 1900. Wg Atlas Twierdzy Toruń, z. 6, ryc. 15

rowych pruskich fortów artyleryjskich zrealizowanych na ziemiach polskich są wydłużone, dwukondy-
gnacyjne (z dolną kondygnacją w poziomie fosy), przeprute parami okien odpowiadających liczbie izb
koszarowych. Brama wjazdowa znajduje się na osi górnej kondygnacji (dostęp z mostu przez fosę),
ujęta płytkim, wyniesionym ryzalitem, który mógł być zwieńczony pozornymi wieżyczkami i krenelażem.
Dekoracyjne oprawy bram były w szczegółach kształtowane indywidualnie, podobnie detal fasad - gdzie
stosowano podziały pionowe lizenami, czasem podkreślane barwą cegły, poziome gzymsem kordonowym,
gzymsy koronujące wsparte na prostych lub ząbkowych fryzach, ceglanych konsolach lub „machikuło-
wych” arkadkach (il. 7-12).
Obecnie nie wiemy, czy różnice rozwiązań formalnych fasad fortów - widoczne zwłaszcza między
realizacjami w poszczególnych twierdzach - są wynikiem inwencji projektantów (przy ścisłym reżimie
budżetowym), czy ich cywilnych wykonawców (w ramach sum kontraktowych18) (il. 13).

ROLA FORTYFIKACJI W DZIAŁANIACH WOJENNYCH
Plan wojny zakładał w pierwszej fazie działania obronne w Prusach Wschodnich minimalnymi siła-
mi (stosunkowo słaba 8. Armia). 1 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji. Rosyjskie uderzenie na
Prusy siłami dwóch armii (od 12 sierpnia) doprowadziło do okrążenia Giżycka, lecz zostało zatrzymane
pod Tannebergiem (23-30 sierpnia - rozbicie 2. Armii gen. Samsonowa), a w wyniku bitwy nad Jeziora-
mi Mazurskimi (8-15 września, na wschód i północ od Giżycka) Rosjanie zostali wyparci z Prus. Nowa
ofensywa rosyjska 8 listopada utknęła na przedpolach Giżycka - Giżyckiej Pozycji Polowej, kontrofensywa
niemiecka z 7 lutego po tygodniu walk ponownie doprowadziła do wyparcia Rosjan z Prus.
O napięciu w pierwszych dniach wojny świadczy epizod odnotowany w Toruniu - pogłoski o pojawieniu
się kawalerii rosyjskiej w rejonie Złotorii i Kaszczorka wywołały w nocy z 2/3 sierpnia ogień najcięższej
artylerii twierdzy - haubic wieżowych Fortu I i dalekonośnych armat baterii w zapolu tego fortu19. Nieba-
wem garnizony forteczne Torunia, Chełmna, Grudziądza i Malborka zasiliły zgrupowanie wojsk biorących
udział w bitwie pod Tannenbergiem. Z Torunia ściągnięto 12 batalionów piechoty, 3 szwadrony kawalerii
i 38 dział, z pozostałych twierdz łącznie 6 batalionów piechoty, szwadron kawalerii i 22 działa20. Były to
jedyne przypadki wykorzystania fortyfikacji na wschodnim teatrze wojny po stronie Niemiec.

18 „Gazeta Toruńska” z 30 stycznia 1880. s. 3 podała informację o budowniczym Hermannie, który wygrał przetarg na budowę
Fortu IV. a wcześniej również Fortu V. Autor dziękuje panu red. Szymonowi Spandowskiemu za link do strony: http://kpbc.umk.pl/
Content/33525/Czasopisma_029_02_nr024.djvu (dostęp: 06.09.2015).
19 W wyniku ostrzału ucierpiało kilka budynków w oraz zabito źrebaka w stajni. W. Stachowitz, Thorn im Kriege, „Jahrbuch
Thorner Heimatbund”, 1931, s. 15.
20 Der Weltkrieg, Berlin 1925, Bd. I. s. 361.