DOI Artikel:
Markiewicz, Anna: Mars Polonicus: wokół paryskich dysput braci Jabłonowskich z 1686 roku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.51757#0158
156
ANNA MARKIEWICZ
Zachowane diariusze pozwalają na rekonstrukcję przebiegu całej dysputy. Najpierw zabrali głos mło-
dzi wojewodzice ruscy. Punktem wyjścia dla tez była zwykle dedykacja przygotowana przez broniących
swoich konkluzji, odnosiła się ona zazwyczaj do możnych i utytułowanych patronów, protektorów czy
świętych, a cieszące się królewskim patronatem paryskie kolegium korzystało z przywileju dedykowania
tez swoich uczniów Ludwikowi XIV23. Synowie hetmana dokonali jednak innego wyboru. Starszy z braci,
Jan Stanisław, wstąpił na podium i zwrócony w kierunku portretu ojca, stanowiącego swoiste alter ego
hetmana, wygłosił uroczystą mowę, zachowaną również w druku24, dedykując tezy sławnemu rodzicowi.
Po nim głos zabrał profesor retoryki w kolegium, jezuita Jacques de la Banne25, jego oracja stanowiła
pochwałę zwycięstw polskiego wodza, prawdziwy panegiryk głoszący chwałę hetmana Jabłonowskiego.
Kossowicz odnotował skrótowo przebieg samej dysputy matematycznej, w której głos niespodziewanie
zabrał zaproszony na tę uroczystość sam spowiednik Ludwika XIV, jezuita Franęois de la Chaise. Przy-
niosło to rozgłos wydarzeniu, a synowie hetmana, dzielnie odpierający argumentację znanego jezuity, mieli
stać się sławni również na francuskim dworze26.
Zgodnie ze zwyczajem drukowania konkluzji z dysput naukowych rozprawa matematyczna Jana Sta-
nisława i Aleksandra Jana Jabłonowskich została ogłoszona w Paryżu drukiem27 (il. 1). Tezy opublikował
znany paryski drukarz Gabriel Martin współpracujący wielokrotnie z college Louis-le-Grand, w jego oficy-
nie mieszczącej się niedaleko kolegium jezuitów, na ulicy św. Jakuba, „sub aureo sole” ukazywały się też
inne druki związane z działalnością tej placówki (il. 2). Już w dniu 20 lipca bracia Jabłonowscy wręczyli
swoje tezy rektorowi i prymariuszowi kolegium28, a w sam dzień dysputy rozdano około 200 egzemplarzy
książeczki29. Na jej karcie tytułowej znalazła się rycina Jeana Marietta z alegorycznym przestawieniem
Uranii, muzy astronomii, ale i geometrii. Przedstawia ona uskrzydloną muzę siedzącą w swobodnej pozie,
z lewą ręką wspartą na jednym ze swych atrybutów, globusie astralnym. W prawej ręce trzyma swój kolejny
atrybut, cyrkiel, którym kreśli na tablicy. Podtrzymywana przez putto tablica znajduje się na niewielkim,
jedno stopniowym podwyższeniu, obok niej, z lewej strony, stoi gierydon, podręczny stolik, na którym
spoczywa księga. Całość kompozycji dopełnia w tle po prawej upięta kotara, po lewej fragment muru.
Co ciekawe, rycina ta nie powstała specjalnie na zamówienie Jabłonowskich - współpracujący regularnie
z kolegium jezuitów drukarz, Gabriel Martin, wykorzystał wcześniejszą pracę Jeana Mariette’a. Identyczna
rycina z przedstawieniem muzy Uranii została wykorzystana na karcie tytułowej innych tez bronionych
w paryskim kolegium jezuitów zaledwie kilkanaście dni wcześniej, 5 i 6 lipca 1686 r., bracia Jabłonowscy
byli obecni na tym wydarzeniu i aktywnie uczestniczyli w dyspucie, a egzemplarz tego druku znalazł się
w rodzinnej bibliotece30 (il. 3).
23 V. Meyer, Pour la plus grand gioire du roi: Louis XIV en theses, Rennes-Versaille 2017, s. 119-121, 272-308, 321-323,
375-377,
24 B. Czart., rkps 1152 II, s. 224—226; Kossowicz, op. cit., s. 368, 269.
25 B. Czart., rkps 1152 II, s. 226-231; Dupont-Ferrier, La vie quotidienne d’un collège parisien pendant plus de trois cinquante
ans. Du Collège de Clermont au Lycée Louis-le-Grand (1563-1920), t. 3, Mémoires justifìcatifs, appendices et index generai, Paris 1925,
s. 53.
26 łan Michał Kossowicz odnotował w swoim dzienniku: „Którego nadspodziewanie, a z wielkim podziwieniem całego audyto-
rium Imć ksiądz de la Chaise spowiednik króla Imci subsumpsit i przeciwko młodszemu z Ich Mw począł argumentować, na którego
im ostrzej nacierał, tym większe swoje odbierał ukontentowanie, że mu tak jako właśnie należało odpowiadał, a pogotowiu starszy
pokazał tą samą rzeczą, że rozumie matematykę. Przez [tę] tedy opugnacyją Jmci księdza spowiednika królewskiego reputacja Ich Mw
nie tylko w całym Paryżu, ale i u dworu wsławiła się tak dalece, że ją trudno opisać. A gratulacje od różnych osób przez kilka dni
trwały”, Kossowicz, op. cit., s. 373.
27 Jan i Aleksander Jabłonowscy, Theses mathematicae ex variis tractatibus propugnabuntur a Joanne et Alexandro Jabłonowski
Polonis, in Regio Ludovici Magni Collegio Societ. Jesu, die XXII Julii anni M. DC. LXXXVI, Paryż 1686. Druk wzmiankuje m.in.:
C. Sommervogel, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, t. 6, Bruxelles-Paris 1895, coll. 235, nr 153; Dupont-Ferrier, La vie
quotidienne d’un collège parisien..., t. 3, s. 279-280; T. Żebrawski, Bibliografìja piśmiennictwa polskiego z działu matematyki i fizyki
oraz ich zastosowań: na obchód czterechsetletniej rocznicy urodzin Kopernika, Kraków 1873 s. 345-346; A. Betlej, Sibi, Deo, Poste-
ritati. Jabłonowscy a sztuka w XVIII wieku, Kraków 2010, s. 29.
28 B. Czart., rkps 1152 II, s. 223.
29 Kossowicz, op. cit., s. 373.
30 Theses mathematicae propugnabuntur in Regio Ludovici Magni Collegio Societatis lesu, Diebus V. et VI. Julii anno M.DC.LXXXVI,
[Paris 1686]; Aleksander Jan Jabłonowski odnotował w swoim dzienniku pod datą 5 lipca: „Post prandium ex mathematica sustinuerunt
Jesuitae duo, contra unum ex illis Dominus frater meus est argumentatus”. Kolejny dzień w kolegium obfitował w wydarzenia: „Quolibet
anno in syntaxi, poetica et rhetorica sunt aenigmata, quibus tota schola plena est, sunt et multae orationes, poemata et occupationes et in
quolibet earum est, una magnitudinis, satis extraordinariae depictae, quae enim aliquod aenigma significat. Ex omnibus scholis studiosi
aenigmata solvunt et praemia deinde habent. Sustinuerunt adhuc ambo illi Jesuitae (qui etiam heri), contra unum ego ex illis argumen-
ANNA MARKIEWICZ
Zachowane diariusze pozwalają na rekonstrukcję przebiegu całej dysputy. Najpierw zabrali głos mło-
dzi wojewodzice ruscy. Punktem wyjścia dla tez była zwykle dedykacja przygotowana przez broniących
swoich konkluzji, odnosiła się ona zazwyczaj do możnych i utytułowanych patronów, protektorów czy
świętych, a cieszące się królewskim patronatem paryskie kolegium korzystało z przywileju dedykowania
tez swoich uczniów Ludwikowi XIV23. Synowie hetmana dokonali jednak innego wyboru. Starszy z braci,
Jan Stanisław, wstąpił na podium i zwrócony w kierunku portretu ojca, stanowiącego swoiste alter ego
hetmana, wygłosił uroczystą mowę, zachowaną również w druku24, dedykując tezy sławnemu rodzicowi.
Po nim głos zabrał profesor retoryki w kolegium, jezuita Jacques de la Banne25, jego oracja stanowiła
pochwałę zwycięstw polskiego wodza, prawdziwy panegiryk głoszący chwałę hetmana Jabłonowskiego.
Kossowicz odnotował skrótowo przebieg samej dysputy matematycznej, w której głos niespodziewanie
zabrał zaproszony na tę uroczystość sam spowiednik Ludwika XIV, jezuita Franęois de la Chaise. Przy-
niosło to rozgłos wydarzeniu, a synowie hetmana, dzielnie odpierający argumentację znanego jezuity, mieli
stać się sławni również na francuskim dworze26.
Zgodnie ze zwyczajem drukowania konkluzji z dysput naukowych rozprawa matematyczna Jana Sta-
nisława i Aleksandra Jana Jabłonowskich została ogłoszona w Paryżu drukiem27 (il. 1). Tezy opublikował
znany paryski drukarz Gabriel Martin współpracujący wielokrotnie z college Louis-le-Grand, w jego oficy-
nie mieszczącej się niedaleko kolegium jezuitów, na ulicy św. Jakuba, „sub aureo sole” ukazywały się też
inne druki związane z działalnością tej placówki (il. 2). Już w dniu 20 lipca bracia Jabłonowscy wręczyli
swoje tezy rektorowi i prymariuszowi kolegium28, a w sam dzień dysputy rozdano około 200 egzemplarzy
książeczki29. Na jej karcie tytułowej znalazła się rycina Jeana Marietta z alegorycznym przestawieniem
Uranii, muzy astronomii, ale i geometrii. Przedstawia ona uskrzydloną muzę siedzącą w swobodnej pozie,
z lewą ręką wspartą na jednym ze swych atrybutów, globusie astralnym. W prawej ręce trzyma swój kolejny
atrybut, cyrkiel, którym kreśli na tablicy. Podtrzymywana przez putto tablica znajduje się na niewielkim,
jedno stopniowym podwyższeniu, obok niej, z lewej strony, stoi gierydon, podręczny stolik, na którym
spoczywa księga. Całość kompozycji dopełnia w tle po prawej upięta kotara, po lewej fragment muru.
Co ciekawe, rycina ta nie powstała specjalnie na zamówienie Jabłonowskich - współpracujący regularnie
z kolegium jezuitów drukarz, Gabriel Martin, wykorzystał wcześniejszą pracę Jeana Mariette’a. Identyczna
rycina z przedstawieniem muzy Uranii została wykorzystana na karcie tytułowej innych tez bronionych
w paryskim kolegium jezuitów zaledwie kilkanaście dni wcześniej, 5 i 6 lipca 1686 r., bracia Jabłonowscy
byli obecni na tym wydarzeniu i aktywnie uczestniczyli w dyspucie, a egzemplarz tego druku znalazł się
w rodzinnej bibliotece30 (il. 3).
23 V. Meyer, Pour la plus grand gioire du roi: Louis XIV en theses, Rennes-Versaille 2017, s. 119-121, 272-308, 321-323,
375-377,
24 B. Czart., rkps 1152 II, s. 224—226; Kossowicz, op. cit., s. 368, 269.
25 B. Czart., rkps 1152 II, s. 226-231; Dupont-Ferrier, La vie quotidienne d’un collège parisien pendant plus de trois cinquante
ans. Du Collège de Clermont au Lycée Louis-le-Grand (1563-1920), t. 3, Mémoires justifìcatifs, appendices et index generai, Paris 1925,
s. 53.
26 łan Michał Kossowicz odnotował w swoim dzienniku: „Którego nadspodziewanie, a z wielkim podziwieniem całego audyto-
rium Imć ksiądz de la Chaise spowiednik króla Imci subsumpsit i przeciwko młodszemu z Ich Mw począł argumentować, na którego
im ostrzej nacierał, tym większe swoje odbierał ukontentowanie, że mu tak jako właśnie należało odpowiadał, a pogotowiu starszy
pokazał tą samą rzeczą, że rozumie matematykę. Przez [tę] tedy opugnacyją Jmci księdza spowiednika królewskiego reputacja Ich Mw
nie tylko w całym Paryżu, ale i u dworu wsławiła się tak dalece, że ją trudno opisać. A gratulacje od różnych osób przez kilka dni
trwały”, Kossowicz, op. cit., s. 373.
27 Jan i Aleksander Jabłonowscy, Theses mathematicae ex variis tractatibus propugnabuntur a Joanne et Alexandro Jabłonowski
Polonis, in Regio Ludovici Magni Collegio Societ. Jesu, die XXII Julii anni M. DC. LXXXVI, Paryż 1686. Druk wzmiankuje m.in.:
C. Sommervogel, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, t. 6, Bruxelles-Paris 1895, coll. 235, nr 153; Dupont-Ferrier, La vie
quotidienne d’un collège parisien..., t. 3, s. 279-280; T. Żebrawski, Bibliografìja piśmiennictwa polskiego z działu matematyki i fizyki
oraz ich zastosowań: na obchód czterechsetletniej rocznicy urodzin Kopernika, Kraków 1873 s. 345-346; A. Betlej, Sibi, Deo, Poste-
ritati. Jabłonowscy a sztuka w XVIII wieku, Kraków 2010, s. 29.
28 B. Czart., rkps 1152 II, s. 223.
29 Kossowicz, op. cit., s. 373.
30 Theses mathematicae propugnabuntur in Regio Ludovici Magni Collegio Societatis lesu, Diebus V. et VI. Julii anno M.DC.LXXXVI,
[Paris 1686]; Aleksander Jan Jabłonowski odnotował w swoim dzienniku pod datą 5 lipca: „Post prandium ex mathematica sustinuerunt
Jesuitae duo, contra unum ex illis Dominus frater meus est argumentatus”. Kolejny dzień w kolegium obfitował w wydarzenia: „Quolibet
anno in syntaxi, poetica et rhetorica sunt aenigmata, quibus tota schola plena est, sunt et multae orationes, poemata et occupationes et in
quolibet earum est, una magnitudinis, satis extraordinariae depictae, quae enim aliquod aenigma significat. Ex omnibus scholis studiosi
aenigmata solvunt et praemia deinde habent. Sustinuerunt adhuc ambo illi Jesuitae (qui etiam heri), contra unum ego ex illis argumen-