DOI Artikel:
Tracz, Ks. Szymon: Artystyczna oprawa brackich świąt i uroczystości w diecezji krakowskiej do 1783 roku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.51757#0239
ARTYSTYCZNA OPRAWA BRACKICH ŚWIĄT I UROCZYSTOŚCI W DIECEZJI KRAKOWSKIEJ...
237
św. Anny u Arcybractwa Najświętszego Sakramentu i Pięciu Ran Chrystusa na krakowskim Kazimierzu,
dostosowane do przechowywania strojów i sprzętu brackiego. W oratorium znajdują się dwie szafy -
komody. Awersy drzwi większej szafy z ok. 1635 r., stojącej przy wschodniej ścianie, zdobią dwa owalne
medaliony ukazujące dwóch braci w strojach konfraterni z różańcami w rękach adorujących monstrancję
oraz godło konfraterni. O wiele bardziej rozbudowana jest dekoracja drugiej, mniejszej szafy, pochodzącej
sprzed 1635 r. Najprawdopodobniej twórcą dekoracji był działający na rzecz konwentu kanoników malarz
Łukasz Porębski. Jest to trój szufladowa komoda z nastawą w formie dwuskrzydłowego kredensu. Drzwi
szafy podzielone są wzdłuż pionowej osi środkowej. W ten sposób mogą być otwierane samodzielnie jak
średniowieczny poliptyk. To archaiczne rozwiązanie nie zostało podyktowane względami praktycznymi.
Podporządkowano je malarskiemu programowi ideowemu, nawiązując w ten sposób do pojawiających się
w Krakowie w 1. połowie XVII w. nastaw ołtarzowych, ze stałymi lub ruchomymi skrzydłami, będących
powtórzeniem starego układu gotyckiego tryptyku. Awersy drzwi zostały podzielone na 12 kwater, układa-
jących się w trzy poziome zestawy po cztery przedstawienia. Malowane olejno kwatery ukazują postacie
stojących dwunastu aniołów, z których każdy trzyma tarczę z odpowiednim narzędziem Męki Pańskiej.
Rewersy drzwi otwartej szafy zostały podzielone na dwie strefy wypełnione alegoryczno-symbolicznymi
malowidłami, nawiązującymi do duchowego charakteru kazimierskiej konfraterni. Na lewym boku szafy
wyobrażono w górnej części pokutującą św. Marię Magdalenę, w dolnej - dusze w czyśćcu, a na prawym
boku - plączącego po wyparciu się Chrystusa św. Piotra Apostoła* * * * * * * * * * * * * * 71. Tak zwizualizowano w bardzo skon-
densowany sposób najważniejsze aspekty teologii i opartej na niej duchowości kazimierskiej konfraterni72.
Wykorzystano do tego płaszczyzny brackiej szafy, gdyż manierystyczna nastawa z 1619 r. była poświęcona
św. Annie. W jej centrum umieszczony był malowany wizerunek św. Anny Samotrzeć flankowany przez
figury św. Piotra i św. Joachima. W predelli wyobrażono scenę narodzin Marii, a w zwieńczeniu - Nawie-
dzenia NMP. Obrazy są dziełem Łukasza Porębskiego73. Za bogactwem ideowym dekoracji brackiej szafy
stał zapewne wybitny teolog doby potrydenckiej ks. Jacek Liberiusz, pełniący od 1631 r. obowiązki kape-
lana konfraterni74. Malarska dekoracja szafy stanowiła rozbudowane ideowe dopowiedzenie do brackiego
obrazu noszonego w feretronie, także mającego swoje miejsce w oratorium (ił. 4, 8-9).
Jak już to zostało wspomniane, podstawowym elementem tworzącym artystyczną oprawę brackich
uroczystości był ołtarz konfraterni z patronalnym obrazem. Prawodawstwo kościelne wyraźnie zabraniało
funkcjonowania przy jednym ołtarzu innych konfraterni. Pozwalano natomiast, aby w jednej przestrzeni
„Na Piasku”. Od wschodu do kaplicy przylega aneks mieszczący w dolnej części zakrystię, pełniącą także rolę miejsca brackich spotkań,
tzw. schadzek. Zakrystię z prezbiterium oratorium połączono dwoma, zaopatrzonymi w okute drzwi wejściami rozmieszczonymi po obu
stronach ołtarza głównego. Nad zakrystią urządzono skarbczyk, gdzie przechowywano bogaty zespół paramentów brackich. Z brackiej
izby można przejść na zewnętrzną galeryjkę urządzoną w ryzalicie południowym kaplicy. Stąd hejnalista grywał maryjne hymny na
jutrznię i wieczorne silentium, muzycznie uświetniając brackie uroczystości. Do izby przylegał od wschodu domek dla stróża, rozebra-
ny w okresie powojennym, por. Spiller, Zań-Ograbek, op. cit., s. 125. Podobnymi pomieszczeniami do dziś dysponuje Arcybractwo
Męki Pańskiej u krakowskich franciszkanów, także połączonymi z prezbiterium kaplicy dwoma portalami. Z kolei własną, wolno sto-
jącą, drewnianą kapamię z salą na spotkania, gdzie przechowywano stroje i paramenty, miało Bractwo św. Izydora w Radziechowach.
Kapamię wzniesiono od północnej strony kościoła w bezpośredniej bliskości kaplicy konfraterni. Był to niewielki drewniany budynek
nakryty gontem, zamykany na kłódkę, który powstał tuż przed 2 II 1748 r., gdyż wizytacja bpa Andrzeja Załuskiego i inwentarz z tego
samego czasu określa ją jako stojącą od niedawna. Bracki dom rozebrano w latach 50. XX w., zob. Tracz, op. cit., s. 88-89. Własną
bibliotekę miało np. bractwo różańcowe w Żywcu, w jej skład wchodziły m.in. dwa mszały rzymskie oraz następujące tytuły: Bractwo
miłosierdzia, Tron Majestatu Chwały Przemienienia Pańskiego, Gościniec na Górę Tabor, Rozwód Transfiguracji Pańskiej oraz Catalogus
Servorum BMV, por. Tracz, op. cit., s. 130 i przyp. 118.
71 Kopeć, op. cit., s. 114-120, il. s. 115, 146-147, 162-163; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4. Miasto Kraków, cz. 4.
Kazimierz i Stradom..., s. 66, il. 229, 274—277.
72 Jak zauważył Jerzy J. Kopeć, zaprezentowany w górnej części program stanowi swoistego rodzaju hymn pochwalny na cześć
Chrystusa Odkupiciela, którego męka zbawiła świat. Dzieło odkupienia kontynuuje Kościół poprzez udział w zbawczej misji Zbawiciela
za sprawą sakramentów świętych. Ich niewidzialne łaski symbolizuje kielich z Najświętszą Krwią Chrystusa, która nie tylko jest źródłem
łaski dla żyjących, ale także skraca męki dusz przebywających w czyśćcu. Grzeszny człowiek może przystąpić do świętych tajemnic
oczyszczony przez pokutę, współpracując z łaską Bożą, o czym przypominają wizerunki pokutujących św. Marii Magdaleny i św. Piotra
Apostoła. Pełnia zbawienia obejmie cały świat w momencie Sądu Ostatecznego. Do współpracy na jego rzecz zachęcają przedstawienia
z dolnej strefy dekoracji. Ukazano tu Chrystusa jako gospodarza „Boskiej Winnicy”, której pracownikami są członkowie kazimierskiej
konfraterni. Zbawiciel zaprasza do włączenia się w Jego dzieło odkupienia, gwarantując skuteczność i moc swojej łaski. Poprzez głęboką
alegorię ukazano pełną blasku perspektywę życia Bożego rozumianego jako naśladowanie Chrystusa, wyniszczającego się z miłości do
nas, akcentując w sposób szczególny mistyczne bogactwo Najświętszej Eucharystii, por. Kopeć, op. cit., s. 171-173.
73 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4. Miasto Kraków, cz. 4. Kazimierz i Stradom..., s. 65-66, il. 152, 284—287, 583-584,
617-618.
74 Kopeć, op. cit., s. 171-172.
237
św. Anny u Arcybractwa Najświętszego Sakramentu i Pięciu Ran Chrystusa na krakowskim Kazimierzu,
dostosowane do przechowywania strojów i sprzętu brackiego. W oratorium znajdują się dwie szafy -
komody. Awersy drzwi większej szafy z ok. 1635 r., stojącej przy wschodniej ścianie, zdobią dwa owalne
medaliony ukazujące dwóch braci w strojach konfraterni z różańcami w rękach adorujących monstrancję
oraz godło konfraterni. O wiele bardziej rozbudowana jest dekoracja drugiej, mniejszej szafy, pochodzącej
sprzed 1635 r. Najprawdopodobniej twórcą dekoracji był działający na rzecz konwentu kanoników malarz
Łukasz Porębski. Jest to trój szufladowa komoda z nastawą w formie dwuskrzydłowego kredensu. Drzwi
szafy podzielone są wzdłuż pionowej osi środkowej. W ten sposób mogą być otwierane samodzielnie jak
średniowieczny poliptyk. To archaiczne rozwiązanie nie zostało podyktowane względami praktycznymi.
Podporządkowano je malarskiemu programowi ideowemu, nawiązując w ten sposób do pojawiających się
w Krakowie w 1. połowie XVII w. nastaw ołtarzowych, ze stałymi lub ruchomymi skrzydłami, będących
powtórzeniem starego układu gotyckiego tryptyku. Awersy drzwi zostały podzielone na 12 kwater, układa-
jących się w trzy poziome zestawy po cztery przedstawienia. Malowane olejno kwatery ukazują postacie
stojących dwunastu aniołów, z których każdy trzyma tarczę z odpowiednim narzędziem Męki Pańskiej.
Rewersy drzwi otwartej szafy zostały podzielone na dwie strefy wypełnione alegoryczno-symbolicznymi
malowidłami, nawiązującymi do duchowego charakteru kazimierskiej konfraterni. Na lewym boku szafy
wyobrażono w górnej części pokutującą św. Marię Magdalenę, w dolnej - dusze w czyśćcu, a na prawym
boku - plączącego po wyparciu się Chrystusa św. Piotra Apostoła* * * * * * * * * * * * * * 71. Tak zwizualizowano w bardzo skon-
densowany sposób najważniejsze aspekty teologii i opartej na niej duchowości kazimierskiej konfraterni72.
Wykorzystano do tego płaszczyzny brackiej szafy, gdyż manierystyczna nastawa z 1619 r. była poświęcona
św. Annie. W jej centrum umieszczony był malowany wizerunek św. Anny Samotrzeć flankowany przez
figury św. Piotra i św. Joachima. W predelli wyobrażono scenę narodzin Marii, a w zwieńczeniu - Nawie-
dzenia NMP. Obrazy są dziełem Łukasza Porębskiego73. Za bogactwem ideowym dekoracji brackiej szafy
stał zapewne wybitny teolog doby potrydenckiej ks. Jacek Liberiusz, pełniący od 1631 r. obowiązki kape-
lana konfraterni74. Malarska dekoracja szafy stanowiła rozbudowane ideowe dopowiedzenie do brackiego
obrazu noszonego w feretronie, także mającego swoje miejsce w oratorium (ił. 4, 8-9).
Jak już to zostało wspomniane, podstawowym elementem tworzącym artystyczną oprawę brackich
uroczystości był ołtarz konfraterni z patronalnym obrazem. Prawodawstwo kościelne wyraźnie zabraniało
funkcjonowania przy jednym ołtarzu innych konfraterni. Pozwalano natomiast, aby w jednej przestrzeni
„Na Piasku”. Od wschodu do kaplicy przylega aneks mieszczący w dolnej części zakrystię, pełniącą także rolę miejsca brackich spotkań,
tzw. schadzek. Zakrystię z prezbiterium oratorium połączono dwoma, zaopatrzonymi w okute drzwi wejściami rozmieszczonymi po obu
stronach ołtarza głównego. Nad zakrystią urządzono skarbczyk, gdzie przechowywano bogaty zespół paramentów brackich. Z brackiej
izby można przejść na zewnętrzną galeryjkę urządzoną w ryzalicie południowym kaplicy. Stąd hejnalista grywał maryjne hymny na
jutrznię i wieczorne silentium, muzycznie uświetniając brackie uroczystości. Do izby przylegał od wschodu domek dla stróża, rozebra-
ny w okresie powojennym, por. Spiller, Zań-Ograbek, op. cit., s. 125. Podobnymi pomieszczeniami do dziś dysponuje Arcybractwo
Męki Pańskiej u krakowskich franciszkanów, także połączonymi z prezbiterium kaplicy dwoma portalami. Z kolei własną, wolno sto-
jącą, drewnianą kapamię z salą na spotkania, gdzie przechowywano stroje i paramenty, miało Bractwo św. Izydora w Radziechowach.
Kapamię wzniesiono od północnej strony kościoła w bezpośredniej bliskości kaplicy konfraterni. Był to niewielki drewniany budynek
nakryty gontem, zamykany na kłódkę, który powstał tuż przed 2 II 1748 r., gdyż wizytacja bpa Andrzeja Załuskiego i inwentarz z tego
samego czasu określa ją jako stojącą od niedawna. Bracki dom rozebrano w latach 50. XX w., zob. Tracz, op. cit., s. 88-89. Własną
bibliotekę miało np. bractwo różańcowe w Żywcu, w jej skład wchodziły m.in. dwa mszały rzymskie oraz następujące tytuły: Bractwo
miłosierdzia, Tron Majestatu Chwały Przemienienia Pańskiego, Gościniec na Górę Tabor, Rozwód Transfiguracji Pańskiej oraz Catalogus
Servorum BMV, por. Tracz, op. cit., s. 130 i przyp. 118.
71 Kopeć, op. cit., s. 114-120, il. s. 115, 146-147, 162-163; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4. Miasto Kraków, cz. 4.
Kazimierz i Stradom..., s. 66, il. 229, 274—277.
72 Jak zauważył Jerzy J. Kopeć, zaprezentowany w górnej części program stanowi swoistego rodzaju hymn pochwalny na cześć
Chrystusa Odkupiciela, którego męka zbawiła świat. Dzieło odkupienia kontynuuje Kościół poprzez udział w zbawczej misji Zbawiciela
za sprawą sakramentów świętych. Ich niewidzialne łaski symbolizuje kielich z Najświętszą Krwią Chrystusa, która nie tylko jest źródłem
łaski dla żyjących, ale także skraca męki dusz przebywających w czyśćcu. Grzeszny człowiek może przystąpić do świętych tajemnic
oczyszczony przez pokutę, współpracując z łaską Bożą, o czym przypominają wizerunki pokutujących św. Marii Magdaleny i św. Piotra
Apostoła. Pełnia zbawienia obejmie cały świat w momencie Sądu Ostatecznego. Do współpracy na jego rzecz zachęcają przedstawienia
z dolnej strefy dekoracji. Ukazano tu Chrystusa jako gospodarza „Boskiej Winnicy”, której pracownikami są członkowie kazimierskiej
konfraterni. Zbawiciel zaprasza do włączenia się w Jego dzieło odkupienia, gwarantując skuteczność i moc swojej łaski. Poprzez głęboką
alegorię ukazano pełną blasku perspektywę życia Bożego rozumianego jako naśladowanie Chrystusa, wyniszczającego się z miłości do
nas, akcentując w sposób szczególny mistyczne bogactwo Najświętszej Eucharystii, por. Kopeć, op. cit., s. 171-173.
73 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4. Miasto Kraków, cz. 4. Kazimierz i Stradom..., s. 65-66, il. 152, 284—287, 583-584,
617-618.
74 Kopeć, op. cit., s. 171-172.